4. ปถวีกสิณนิทฺเทสวณฺณนา

[51] ผาสุ โหตีติ อาวาสสปฺปายาทิลาเภน มนสิการผาสุตา ภาวนานุกูลตา โหติฯ ปริโสเธนฺเตนาติ เตสํ เตสํ คณฺฐิฏฺฐานานํ ฉินฺทนวเสน วิโสเธนฺเตนฯ อกิลมนฺโตเยวาติ อกิลนฺตกาโย เอวฯ สติ หิ กายกิลมเถ สิยา กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส อนฺตราโยติ อธิปฺปาโยฯ คณฺฐิฏฺฐานนฺติ อตฺถโต, อธิปฺปายโต จ ทุพฺพินิเวธตาย คณฺฐิภูตํ ฐานํฯ ฉินฺทิตฺวาติ ยาถาวโต อตฺถสฺส, อธิปฺปายสฺส จ วิภาวเนน ฉินฺทิตฺวา, วิภูตํ สุปากฏํ กตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ สุวิสุทฺธนฺติ สุฏฺฐุ วิสุทฺธํ, นิคุมฺพํ นิชฺชฏนฺติ อตฺโถฯ

อนนุรูปวิหารวณฺณนา

[52] อญฺญตเรนาติ อญฺญตเรนาปิ, ปเคว อเนเกหีติ อธิปฺปาโยฯ มหนฺตภาโว มหตฺตํฯ ตถา เสเสสุฯ โสณฺฑวา โสณฺฑีฯ ตถา ปณฺณนฺติอาทีสุฯ โพธิองฺคณาทีสุ กาตพฺพํ อิธ ‘‘วตฺต’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปานียฆฏํ วา ริตฺต’’นฺติฯ นิฏฺฐิตายาติ ปวิฏฺฐปวิฏฺฐานํ ทาเนน ปริกฺขีณายฯ ชิณฺณวิหาเรปิ ยตฺร ภิกฺขู เอวํ วทนฺติ ‘‘อายสฺมา, ยถาสุขํ สมณธมฺมํ กโรตุ, มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติฯ เอวรูเป วิหาตพฺพนฺติ อยมฺปิ นโย ลพฺภติ, วุตฺตนยตฺตา ปน น วุตฺโตฯ

มหาปถวิหาเรติ มหาปถสมีเป วิหาเรฯ ภาชนทารุโทณิกาทีนีติ รชนภาชนานิ, รชนตฺถาย ทารุ, ทารุมยโทณิกา, รชนปจนฏฺฐานํ, โธวนผลกนฺติ เอวมาทีนิฯ สากหาริกาติ สากหารินิโย อิตฺถิโยฯ วิสภาคสทฺโท กามคุณูปสํหิโต คีตสทฺโทติ วทนฺติ, เกวโลปิ อิตฺถิสทฺโท วิสภาคสทฺโท เอวฯ ตตฺราติ ปุปฺผวนฺเต วิหาเรฯ ตาทิโสเยวาติ ‘‘ตตฺถสฺส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา’’ติอาทินา ยาทิโส ปณฺณวนฺเต วิหาเร อุปทฺทโว วุตฺโต, ตาทิโสเยวฯ ‘‘ปุปฺผหาริกาโย ปุปฺผํ โอจินนฺติโย’’ติ ปน วตฺตพฺพํฯ อยมิธ วิเสโสฯ

ปตฺถนีเยติ ตตฺถ วสนฺเตสุ สมฺภาวนาวเสน อุปสงฺกมนาทินา ปตฺเถตพฺเพฯ เตนาห ‘‘เลณสมฺมเต’’ติฯ ทกฺขิณาคิรีติ มคธวิสเย ทกฺขิณาคิรีติ วทนฺติฯ

วิสภาคารมฺมณานิ อิฏฺฐานิ, อนิฏฺฐานิ จฯ อนิฏฺฐานํ หิ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ฆเฏหิ นิฆํสนฺติโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทพฺพูปกรณโยคฺคา รุกฺขา ทพฺพูปกรณรุกฺขาฯ

โย ปน วิหาโรฯ ขลนฺติ ธญฺญกรณฏฺฐานํฯ คาโว รุนฺธนฺติ ‘‘สสฺสํ ขาทิํสู’’ติฯ อุทกวารนฺติ เกทาเรสุ สสฺสานํ ทาตพฺพอุทกวารํฯ อยมฺปีติ มหาสงฺฆโภโคปิ วิหาโรฯ วาริยมานา กมฺมฏฺฐานิเกน ภิกฺขุนาฯ

สมุทฺทสามุทฺทิกนทีนิสฺสิตํ อุทกปฏฺฏนํฯ มหานครานํ อายทฺวารภูตํ อฏวิมุขาทินิสฺสิตํ ถลปฏฺฏนํฯ อปฺปสนฺนา โหนฺติฯ เตนสฺส ตตฺถ ผาสุวิหาโร น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ มญฺญมานา ราชมนุสฺสาฯ

สโมสรเณนาติ อิโต จิโต สญฺจรเณนฯ ปปาเตติ ปปาตสีเส ฐตฺวา คายิ ‘‘คีตสทฺเทน อิธาคตํ ปปาเต ปาเตตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติฯ เวเคน คเหตฺวาติ เวเคนาคนฺตฺวา ‘‘กุหิํ ยาสี’’ติ ขนฺเธ คเหตฺวาฯ

ยตฺถาติ ยสฺมิํ วิหาเร, วิหารสามนฺตา วา น สกฺกา โหติ กลฺยาณมิตฺตํ ลทฺธุํ, ตตฺถ วิหาเร โส อลาโภ มหาโทโสติ โยชนาฯ

ปนฺถนินฺติ ปนฺเถ นีโต ปวตฺติโตติ ปนฺถนี, มคฺคนิสฺสิโต วิหาโรฯ ตํ ปนฺถนิํฯ โสณฺฑินฺติ โสณฺฑิสหิโต วิหาโร โสณฺฑี, ตํ โสณฺฑิํฯ ตถา ปณฺณนฺติอาทีสุฯ นครนิสฺสิตํ นครนฺติ วุตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน ยถา ‘‘ภีมเสโน ภีโม’’ติฯ ทารุนาติ ทารุนิสฺสิเตน สหฯ วิสภาเคนาติ โย วิสภาเคหิ วุสียติ, วิสภาคานํ วา นิวาโส, โส วิหาโร วิสภาโคฯ เตน วิสภาเคน สทฺธิํฯ ปจฺจนฺตนิสฺสิตญฺจ สีมานิสฺสิตญฺจ อสปฺปายญฺจ ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํฯ ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ, ตมฺปีติ สพฺพตฺถ ฐาน-สทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ อิติ วิญฺญายาติ ‘‘ภาวนาย อนนุรูปานี’’ติ เอวํ วิชานิตฺวาฯ

อนุรูปวิหารวณฺณนา

[53] อยํ อนุรูโป นามาติ อยํ วิหาโร ภาวนาย อนุรูโป นามฯ นาติทูรนฺติ โคจรฏฺฐานโต อฑฺฒคาวุตโต โอรภาคตาย น อติทูรํฯ นาจฺจาสนฺนนฺติ ปจฺฉิเมน ปมาเณน โคจรฏฺฐานโต ปญฺจธนุสติกตาย น อติอาสนฺนํฯ ตาย จ ปน นาติทูรนาจฺจาสนฺนตาย, โคจรฏฺฐานํ ปริสฺสยาทิรหิตมคฺคตาย จ คมนสฺส จ อาคมนสฺส จ ยุตฺตรูปตฺตา คมนาคมนสมฺปนฺนํฯ ทิวสภาเค มหาชนสํกิณฺณตาภาเวน ทิวา อปฺปากิณฺณํฯ อภาวตฺโถ หิ อยํ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.336) วิยฯ รตฺติยํ ชนาลาปสทฺทาภาเวน รตฺติํ อปฺปสทฺทํฯ สพฺพทาปิ ชนสนฺนิปาตนิคฺโฆสาภาเวน อปฺปนิคฺโฆสํฯ อปฺปกสิเรนาติ อกสิเรน สุเขเนวฯ สีลาทิคุณานํ ถิรภาวปฺปตฺติยา เถราฯ สุตฺตเคยฺยาทิ พหุ สุตํ เอเตสนฺติ พหุสฺสุตาฯ วาจุคฺคตกรเณน, สมฺมเทว ครูนํ สนฺติเก อาคมิตภาเวน จ อาคโต ปริยตฺติธมฺมสงฺขาโต อาคโม เอเตสนฺติ อาคตาคมาฯ สุตฺตาภิธมฺมสงฺขาตสฺส ธมฺมสฺส ธารเณน ธมฺมธราฯ วินยสฺส ธารเณน วินยธราฯ เตสํเยว ธมฺมวินยานํ มาติกาย ธารเณน มาติกาธราฯ ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมปริปุจฺฉาย ปริปุจฺฉติฯ อตฺถปริปุจฺฉาย ปริปญฺหติ วีมํสติ วิจาเรติฯ อิทํ, ภนฺเต, กถํ อิมสฺส โก อตฺโถติ ปริปุจฺฉนปริปญฺหาการทสฺสนํฯ อวิวฏญฺเจว ปาฬิยา อตฺถํ ปเทสนฺตรปาฬิทสฺสเนน อาคมโต วิวรนฺติฯ อนุตฺตานีกตญฺจ ยุตฺติวิภาวเนน อุตฺตานีกโรนฺติฯ กงฺขฏฺฐานิเยสุ ธมฺเมสุ สํสยุปฺปตฺติยา เหตุตาย คณฺฐิฏฺฐานภูเตสุ ปาฬิปเทเสสุ ยาถาวโต วินิจฺฉยทาเนน กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘นาติทูรํ, นาจฺจาสนฺนํ, คมนาคมนสมฺปนฺน’’นฺติ เอกํ องฺคํ, ‘‘ทิวา อปฺปากิณฺณํ, รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติ เอกํ, ‘‘อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺส’’นฺติ เอกํ, ‘‘ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส…เป.… ปริกฺขารา’’ติ เอกํ, ‘‘ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน เถรา…เป.… กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺตี’’ติ เอกํฯ เอวํ ปญฺจ องฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ

ขุทฺทกปลิโพธวณฺณนา

[54] ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉเท ปโยชนํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺฑทานาทินา ทฬฺหีกมฺมํ วาฯ ตนฺตจฺเฉทาทีสุ ตุนฺนกมฺมํ วา กาตพฺพํฯ