จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[47] สงฺขาตนิทฺเทสโตติ สงฺขาตานํ ‘‘จตฺตาลีสายา’’ติ สงฺขฺยาวเสน คหิตานํ อุทฺทิฏฺฐานํ นิทฺเทสโตฯ ‘‘เอตฺถ เอตฺตกานิ อุปจารชฺฌานาวหานิ, เอตฺตกานิ อปฺปนาชฺฌานาวหานี’’ติ อุปจารปฺปนาวหโตฯ ‘‘เอตฺตกานิ เอกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ทุกติกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ สกลชฺฌานิกานี’’ติ ฌานปฺปเภทโตฯ ‘‘เอเตสุ องฺคสมติกฺกโม, เอเตสุ อารมฺมณสมติกฺกโม’’ติ เอวํ สมติกฺกมโตฯ ‘‘เอตฺตกาเนตฺถ วฑฺเฒตพฺพานิ, เอตฺตกานิ น วฑฺเฒตพฺพานี’’ติ วฑฺฒนาวฑฺฒนโตฯ อารมฺมณโตติ สภาวธมฺมนิมิตฺตนวตฺตพฺพวเสน, จลิตาจลิตวเสน จ อารมฺมณวิภาคโตฯ ภูมิโตติ กามาวจราทิภูมิวิภาคโตฯ คหณโตติ ทิฏฺฐาทิวเสน คหณวิภาคโตฯ ปจฺจยโตติ อารุปฺปาทีนํ ยถารหํ ปจฺจยภาวโตฯ จริยานุกูลโตติ ราคจริยาทีนํ อนุกูลภาวโตฯ

กมฺมฏฺฐานานีติ อารมฺมณภาเวน โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานานิฯ จตุกฺกชฺฌานิกาติ จตุพฺพิธรูปาวจรชฺฌานวนฺโต, เตสํ อารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ จตุกฺกนยวเสน เจตํ วุตฺตํฯ ติกจตุกฺกชฺฌานิเกสูติ ติกชฺฌานิเกสุ ปุริเมสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ, จตุกฺกชฺฌานิเกสุ อานาปานกสิเณสุฯ เสเสสูติ วุตฺตาวเสเสสุ เอกวีสติยา กมฺมฏฺฐาเนสุฯ

ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐหทยรูปสฺส สตฺตสฺส จิตฺตํ อาทิกมฺมิโก เจโตปริยญาเณน ปริจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ, น อิตรสฺสาติ กสิณผรณํ เจโตปริยญาณสฺส ปจฺจโย โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปรสตฺตานญฺจ เจตสา จิตฺตมญฺญาตุํ สมตฺโถ โหตี’’ติฯ โอกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตาติ อตฺตโน ฐิโตกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ ตถา อุคฺคหโกสลฺลสฺส สมฺปาทิตตฺตา ปริจฺฉินฺนากาเรเนว ตานิ อุปติฏฺฐนฺติ, ตสฺมา น ตตฺถ วฑฺฒนาติ อธิปฺปาโยฯ สเจ ปน โกจิ วฑฺเฒยฺย, น เตน โกจิ คุโณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อานิสํสาภาวา จา’’ติฯ ‘‘เตสุ ปนา’’ติอาทินา ตเมว อานิสํสาภาวํ วิวรติฯ ยสฺมา วฑฺฒิเตสุ กุณปราสิเยว วฑฺฒติ, อวฑฺฒิเตปิ กามราควิกฺขมฺภนา โหติเยว, ตสฺมา อานิสํสาภาโวฯ วิภูตาติ วิปุลารมฺมณตาย สุปากฏา, วฑฺฒิตนิมิตฺตตาย อปฺปมาณารมฺมณภาเวน ปริพฺยตฺตาติ อตฺโถฯ

เกวลนฺติ สกลํ อนวเสสํฯ ‘‘ปถวิํ อิม’’นฺติ วจนํ อุปฏฺฐานากาเรน วุตฺตํ, น นิมิตฺตสฺส วฑฺฒเนนาติ อธิปฺปาโยฯ ลาภิตฺตาติ สาติสยํ ลาภิตาย, อุกฺกํสคตวสิภาวโตติ อตฺโถฯ เถโร หิ ปรมาย วสิปตฺติยา อสฺสมณฺฑเล อสฺสํ สาเรนฺโต วิย ยตฺถ ตตฺถ นิสินฺโนปิ ฐิโตปิ ตํ ฌานํ สมาปชฺชเตวฯ เตนสฺส สมนฺตโต นิมิตฺตํ วฑฺฒิตํ วิย อุปฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพทิสาสู’’ติอาทิฯ

วุตฺตาติ ธมฺมสงฺคเห วุตฺตาฯ มหนฺเตติ วิปุเลฯ นินฺนถลาทิวเสน หิ เอกเทเส อฏฺฐตฺวา สมนฺตโต คหณวเสน สกลสรีเร นิมิตฺตํ คณฺหนฺตสฺส ตํ มหนฺตํ โหติฯ มหนฺเต วา สรีเรฯ อปฺปเกติ สรีรสฺส เอกเทเส นิมิตฺตํ คณฺหาตีติ โยชนาฯ อปฺปเก วา ขุทฺทเก ทารกสรีเรฯ เอตนฺติ อสุภนิมิตฺตํฯ อาทีนวนฺติ ‘‘อสุภราสิ เอว วฑฺฒติ, น จ โกจิ อานิสํโส’’ติ วุตฺตํ อาทีนวํฯ

เสสานิปิ น วฑฺเฒตพฺพานีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ อุปปตฺติโต วิวริตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปิจุปิณฺฑาทิวเสน อุปฏฺฐหนฺตมฺปิ นิมิตฺตํ วาตสงฺฆาตสนฺนิสฺสยนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วาตราสิเยว วฑฺฒตี’’ติฯ โอกาเสน ปริจฺฉินฺนนฺติ นาสิกคฺคมุขนิมิตฺตาทิโอกาเสน สปริจฺเฉทํฯ วาโยกสิณวฑฺฒเน วิย น เอตฺถ โกจิ คุโณ, เกวลํ วาตวฑฺฒนเมวาติ อาห ‘‘สาทีนวตฺตา’’ติฯ เตสนฺติ พฺรหฺมวิหารานํฯ นิมิตฺตนฺติ อารมฺมณํฯ น จ เตน อตฺโถ อตฺถีติ เตน สตฺตราสิวฑฺฒเนน ปถวีกสิณาทิวฑฺฒเน วิย กิญฺจิ ปโยชนํ นตฺถิฯ ปริคฺคหวเสนาติ อปริคฺคหิตสฺส ภาวนาวิสยสฺส ปริคฺคหวเสน, น นิมิตฺตวฑฺฒนวเสนฯ เตนาห ‘‘เอกาวาสทฺวิอาวาสาทินา’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ พฺรหฺมวิหารภาวนายํฯ ยทยนฺติ ยํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ อยํ โยคีฯ สีมาสมฺเภเทเนว เหตฺถ อุปจารชฺฌานุปฺปตฺติ, น นิมิตฺตุปฺปตฺติยาฯ ยทิ เอวํ กถํ ปริตฺตาทิอารมฺมณตา ฌานสฺสาติ อาห ‘‘ปริตฺตอปฺปมาณารมฺมณตาเปตฺถ ปริคฺคหวเสนา’’ติ, กติปเย สตฺเต ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตา เมตฺตาทโย ปริตฺตารมฺมณา, พหุเก อปฺปมาณารมฺมณาติ อตฺโถฯ อากาสํ กสิณุคฺฆาฏิมตฺตา น วฑฺเฒตพฺพนฺติ โยชนาฯ วกฺขติ วา ยํ เตน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

ปริกปฺปชเมว อารมฺมณํ วฑฺเฒตุํ สกฺกา, น อิตรนฺติ อาห ‘‘น หิ สกฺกา สภาวธมฺมํ วฑฺเฒตุ’’นฺติ ฯ อารุปฺปานํ ปริตฺตอปฺปมาณารมฺมณตา ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาเส, วิปุลกสิณุคฺฆาฏิมากาเส จ ปวตฺติยา เวทิตพฺพาฯ เสสานิ พุทฺธานุสฺสติอาทีนิ ทส กมฺมฏฺฐานานิฯ อนิมิตฺตตฺตาติ ปฏิภาคนิมิตฺตาภาวาฯ

ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณานีติ ปฏิภาคนิมิตฺตภูตานิ อารมฺมณานิฯ เสสานิ อฏฺฐารสฯ เสสานิ ฉาติ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, อากาสานญฺจายตนํ, อากิญฺจญฺญายตนนฺติ อิมานิ เสสานิ ฉฯ วิสฺสนฺทมานปุพฺพตาย วิปุพฺพกํฯ ปคฺฆรมานโลหิตตาย โลหิตกํฯ กิมีนํ ปจลเนน ปุฬุวกํ, จลิตารมฺมณํ วุตฺตํฯ วาตปานวิวราทีหิ อนฺโตปวิฏฺฐสฺส สูริยาโลกาทิกสฺส จลนากาโร ปญฺญายตีติ โอภาสมณฺฑลารมฺมณมฺปิ จลิตารมฺมณํ วุตฺตํฯ ปุพฺพภาเคติ ปฏิภาคนิมิตฺตปฺปวตฺติยา ปุพฺพภาเคฯ สนฺนิสินฺนเมวาติ สนฺตํ นิจฺจลเมวฯ

เทเวสูติ กามาวจรเทเวสุ, ตตฺถ อสุภานํ ปฏิกูลสฺส จ อาหารสฺส อภาวโตฯ อสฺสาสปสฺสาสานํ พฺรหฺมโลเก อภาวโต ‘‘อานาปานสฺสติ จา’’ติ วุตฺตํฯ

ทิฏฺเฐนาติ ทิฏฺเฐน วตฺถุนา การณภูเตนฯ คเหตพฺพานีติ อุคฺคเหตพฺพานิ, อุปฺปาเทตพฺพอุคฺคหนิมิตฺตานีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปุพฺพภาเค’’ติอาทิฯ ตสฺสาติ กายคตาสติยาฯ อุจฺฉุสสฺสาทีนํ ปตฺเตสุ ปจลมานวณฺณคฺคหณมุเขน วา ตสฺส คเหตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘วาโยกสิณํ ทิฏฺฐผุฏฺเฐนา’’ติฯ น อาทิกมฺมิเกน คเหตพฺพานีติ อาทิกมฺมิเกน น คเหตพฺพานิ, ภาวนารมฺภวเสน น ปฏฺฐเปตพฺพานิ, เหฏฺฐิเม ตโย พฺรหฺมวิหาเร, กสิเณสุ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานญฺจ อนธิคนฺตฺวา สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ

อิเมสุ ปน กมฺมฏฺฐาเนสูติ เอตฺถ กมฺมฏฺฐานคฺคหเณน ยถารหํ อารมฺมณานํ, ฌานานญฺจ คหณํ เวทิตพฺพํฯ สุขวิหารสฺสาติ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺสฯ

‘‘เอกาทส กมฺมฏฺฐานานิ อนุกูลานี’’ติ อุชุวิปจฺจนีกวเสน เจตํ วุตฺตํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ วกฺขติ หิ ‘‘สพฺพญฺเจต’’นฺติอาทิฯ อนุกูลานิ ราควิกฺขมฺภนสฺส อุปายภาวโตฯ อฏฺฐ อนุกูลานีติ โยชนาฯ เอวํ เสเสสุฯ เอกนฺติ อิทํ อนุสฺสติอเปกฺขํ อนุสฺสตีสุ เอกนฺติ, น โมหจริตวิตกฺกจริตาเปกฺขํ เตสํ อญฺญสฺสาปิ อนุกูลสฺส อลพฺภนโต ฯ

‘‘สทฺธาจริตสฺส ปุริมา ฉ อนุสฺสติโย’’ติ อิทํ อติสปฺปายวเสน วุตฺตํฯ อิมสฺเสว อุชุวิปจฺจนีกํ อิมสฺส อติสปฺปายนฺติ คเหตพฺพสฺส วิเสสสฺส อภาวโต สพฺพจริตานํ อนุกูลานิฯ ปริตฺตนฺติ สราวมตฺตํ, อปฺปมาณนฺติ ตโต อธิกปมาณํฯ ปริตฺตํ วา สุปฺปสราวมตฺตํ, อปฺปมาณํ อธิกปมาณํ ขลมณฺฑลาทิกสิณภาเวน ปริคฺคหิตํฯ

จตฺตาโร ธมฺมาติ จตฺตาโร มนสิกรณียา ธมฺมาฯ อุตฺตรีติ สีลสมฺปทา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายธมฺมสฺสวนํ, วีริยํ; ปญฺญาติ อิเมสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐานโต อุปริฯ อสุภาติ อสุภภาวนา เอกาทสสุ อสุภกมฺมฏฺฐาเนสุ ภาวนานุโยคาฯ เมตฺตาติ อโนธิโส, โอธิโส วา ปวตฺตา เมตฺตาภาวนาฯ อานาปานสฺสตีติ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาฯ วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ มิจฺฉาวิตกฺกานํ อุปจฺฉินฺทนตฺถายฯ อนิจฺจสญฺญาติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ (อ. นิ. 3.137; ธ. ป. 277; มหานิ. 27) เอวํ ปวตฺตา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ อสฺมิมานสมุคฺฆาตายาติ ‘‘อสฺมี’’ติ อุปฺปชฺชนกสฺส นววิธสฺสาปิ มานสฺส สมุจฺฉินฺทนายฯ เอตฺถ หิ เอกสฺเสว จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา วุตฺตา, น เอกสฺส จตุจริยตายฯ เตน วิญฺญายติ ‘‘สพฺพานิปิ กมฺมฏฺฐานานิ สพฺพากุสลวิกฺขมฺภนานิ สพฺพกุสลปริพฺรูหนานี’’ติฯ

เอกสฺเสว สตฺต กมฺมฏฺฐานานิ วุตฺตานิ, น จายสฺมา ราหุโล สพฺพจริโตติ อธิปฺปาโยฯ วจนมตฺเตติ ‘‘อสุกกมฺมฏฺฐานํ อสุกจริตสฺส อนุกูล’’นฺติ เอวํ วุตฺตวจนมตฺเตฯ อธิปฺปาโยติ ตถาวจนสฺส อธิปฺปาโยฯ โส ปน ‘‘สพฺพญฺเจต’’นฺติอาทินา วิภาวิโต เอวฯ

[48] ‘‘ปิโย ครู’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.37) วุตฺตปฺปการํ กลฺยาณมิตฺตํฯ ‘‘อตฺตโน ปตฺตจีวรํ สยเมว คเหตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน อุปสงฺกมิตฺวาฯ โสมนสฺสเมว อุปฺปชฺชติ ‘‘เอวํ พหุปริสฺสโยยํ อตฺตภาโว ฐาเนเยว มยา นิยฺยาติโต’’ติฯ เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ

อตชฺชนีโยติ น ตชฺเชตพฺโพ น นิคฺคเหตพฺโพฯ สฺวายํ อตชฺชนียภาโว โทวจสฺสตาย วา สิยา, อาจริเย อนิวิฏฺฐเปมตาย วาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุพฺพโจ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โย หิ อาจริเยน ตชฺชิยมาโน โกปญฺจ โทสญฺจ อปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ, โย วา ‘‘กิมสฺส สนฺติเก วาเสนา’’ติ ปกฺกมติ, อยํ ทุวิโธปิ อตชฺชนีโยฯ ธมฺเมนาติ โอวาทานุสาสนิธมฺเมนฯ คูฬฺหํ คนฺถนฺติ กมฺมฏฺฐานคนฺถํ, สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิสหิตํ คมฺภีรํ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตญฺจฯ

ตุมฺหากมตฺถายาติ วุตฺเตติ ‘‘สตโปริเส ปปาเต ปตเนน ตุมฺหากํ โกจิ อตฺโถ โหตี’’ติ เกนจิ วุตฺเตฯ ฆํเสนฺโตติ ‘‘มนุสฺสกกฺเกน ตุมฺหากํ โกจิ อตฺโถ’’ติ วุตฺเต ฆํเสนฺโต นิรวเสสํ อตฺตภาวํ เขเปตุํ อุสฺสเหยฺยํฯ ‘‘มม อสฺสาสปสฺสาสนิรุนฺธเนน ตุมฺหากํ โกจิ โรควูปสมาทิโก อตฺโถ อตฺถี’’ติ เกนจิ วุตฺเตฯ ตีหิปิ ภิกฺขูหิ อาจริเย ภตฺติปเวทนมุเขน วีริยารมฺโภ เอว ปเวทิโตฯ

[49] อญฺญตฺถ ปวตฺติตฺวาปิ จิตฺตํ อาคมฺม ยตฺถ เสติ, โส ตสฺส อาสโย ‘‘มิคาสโย’’ วิย, อาสโย เอว อชฺฌาสโยฯ โส ทุวิโธ วิปนฺโน, สมฺปนฺโนติฯ ตตฺถ วิปนฺโน สสฺสตาทิมิจฺฉาภินิเวสนิสฺสิโตฯ สมฺปนฺโน ทุวิโธ วฏฺฏนิสฺสิโต, วิวฏฺฏนิสฺสิโตติฯ เตสุ วิวฏฺฏนิสฺสิโต อชฺฌาสโย ‘‘สมฺปนฺนชฺฌาสเยนา’’ติ อิธาธิปฺเปโตฯ อิทานิ นํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘อโลภาทีนํ วเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฉหากาเรหีติ อลุพฺภนาทีหิ ฉหิ อากาเรหิฯ สมฺปนฺนชฺฌาสเยนาติ ปุพฺพภาคิยานํ สีลสมฺปทาทีนํ สาธนวเสน, โลกุตฺตรานํ อุปนิสฺสยภาเวน จ สมฺปนฺโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ สมฺปนฺนชฺฌาสโย, เตนฯ อโลภาทโย หิ อเนกโทสวิธมนโต, อเนกคุณาวหโต จ สตฺตานํ พหุการา วิเสสโต โยคิโนฯ ตถา หิ อโลภาทโย มจฺเฉรมลาทีนํ ปฏิปกฺขภาเวน ปวตฺตนฺติฯ วุตฺตํ เหตํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 มูลราสีวณฺณนา) –

‘‘อโลโภ มจฺเฉรมลสฺส ปฏิปกฺโข, อโทโส ทุสฺสีลฺยมลสฺส, อโมโห กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภาวนายฯ อโลโภ เจตฺถ ทานเหตุ, อโทโส สีลเหตุ, อโมโห ภาวนาเหตุฯ เตสุ จ อโลเภน อนธิกํ คณฺหาติ ลุทฺธสฺส อธิกคฺคหณโต, อโทเสน อนูนํ ทุฏฺฐสฺส อูนคฺคหณโต, อโมเหน อวิปรีตํ มูฬฺหสฺส วิปรีตคฺคหณโตฯ

‘‘อโลเภน เจตฺถ วิชฺชมานํ โทสํ โทสโต ธาเรนฺโต โทเส ปวตฺตติ, ลุทฺโธ หิ โทสํ ปฏิจฺฉาเทติฯ อโทเสน วิชฺชมานํ คุณํ คุณโต ธาเรนฺโต คุเณ ปวตฺตติ, ทุฏฺโฐ หิ คุณํ มกฺเขติฯ อโมเหน ยาถาวสภาวํ ยาถาวสภาวโต ธาเรนฺโต ยาถาวสภาเว ปวตฺตติ , มูฬฺโห หิ ตจฺฉํ ‘อตจฺฉ’นฺติ, อตจฺฉญฺจ ‘ตจฺฉ’นฺติ คณฺหาติฯ อโลเภน จ ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ น โหติ ลุทฺธสฺส ปิยสพฺภาวโต, ปิยวิปฺปโยคาสหนโต จ, อโทเสน อปฺปิยสมฺปโยคทุกฺขํ น โหติ ทุฏฺฐสฺส อปฺปิยสพฺภาวโต, อปฺปิยสมฺปโยคาสหนโต จ, อโมเหน อิจฺฉิตาลาภทุกฺขํ น โหติ, อมูฬฺหสฺส หิ ‘ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’ติ เอวมาทิปจฺจเวกฺขณสพฺภาวโตฯ

‘‘อโลเภน เจตฺถ ชาติทุกฺขํ น โหติ อโลภสฺส ตณฺหาปฏิปกฺขโต, ตณฺหามูลกตฺตา จ ชาติทุกฺขสฺส, อโทเสน ชราทุกฺขํ น โหติ ติกฺขโทสสฺส ขิปฺปํ ชราสมฺภวโต, อโมเหน มรณทุกฺขํ น โหติ, สมฺโมหมรณญฺหิ ทุกฺขํ, น จ ตํ อมูฬฺหสฺส โหติฯ อโลเภน จ คหฏฺฐานํ, อโมเหน ปพฺพชิตานํ, อโทเสน ปน สพฺเพสมฺปิ สุขสํวาสตา โหติฯ

‘‘วิเสสโต เจตฺถ อโลเภน เปตฺติวิสเย อุปปตฺติ น โหติ, เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ตณฺหาย เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชนฺติ, ตณฺหาย จ ปฏิปกฺโข อโลโภฯ อโทเสน นิรเย อุปปตฺติ น โหติ, โทเสน หิ จณฺฑชาติตาย โทสสทิสํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ, โทสสฺส จ ปฏิปกฺโข อโทโสฯ อโมเหน ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติ น โหติ, โมเหน หิ นิจฺจสมฺมูฬฺหํ ติรจฺฉานโยนิํ อุปปชฺชนฺติ, โมหปฏิปกฺโข จ อโมโหฯ เอเตสุ จ อโลโภ ราควเสน อุปคมนสฺส อภาวกโร, อโทโส โทสวเสน อปคมนสฺส, อโมโห โมหวเสน อมชฺฌตฺตภาวสฺสฯ

‘‘ตีหิปิ เจเตหิ ยถาปฏิปาฏิยา เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหิํสาสญฺญาติ อิมา ติสฺโส, อสุภสญฺญา อปฺปมาณสญฺญา ธาตุสญฺญาติ อิมา จ ติสฺโส สญฺญาโย โหนฺติฯ อโลเภน ปน กามสุขลฺลิกานุโยคอนฺตสฺส, อโทเสน อตฺตกิลมถานุโยคอนฺตสฺส ปริวชฺชนํ โหติ, อโมเหน มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํฯ ตถา อโลเภน อภิชฺฌากายคนฺถสฺส ปเภทนํ โหติ, อโทเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส, อโมเหน เสสคนฺถทฺวยสฺสฯ ปุริมานิ จ ทฺเว สติปฏฺฐานานิ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ อานุภาเวน, ปจฺฉิมานิ ปจฺฉิมสฺเสว อานุภาเวน อิชฺฌนฺติฯ

‘‘อโลโภ เจตฺถ อาโรคฺยสฺส ปจฺจโย โหติ, อลุทฺโธ หิ โลภนียมฺปิ อสปฺปายํ น เสวติ, เตน อโรโค โหติฯ อโทโส โยพฺพนสฺส, อทุฏฺโฐ หิ วลิตปลิตาวเหน โทสคฺคินา อฑยฺหมาโน ทีฆรตฺตํ ยุวา โหติฯ อโมโห ทีฆายุกตาย, อมูฬฺโห หิ หิตาหิตํ ญตฺวา อหิตํ ปริวชฺเชนฺโต, หิตญฺจ ปฏิเสวมาโน ทีฆายุโก โหติฯ

‘‘อโลโภ เจตฺถ โภคสมฺปตฺติยา ปจฺจโย จาเคน โภคปฏิลาภโต, อโทโส มิตฺตสมฺปตฺติยา เมตฺตาย มิตฺตานํ ปฏิลาภโต, อปริหานโต จ, อโมโห อตฺตสมฺปตฺติยา, อมูฬฺโห หิ อตฺตโน หิตเมว กโรนฺโต อตฺตานํ สมฺปาเทติฯ อโลโภ จ ทิพฺพวิหารสฺส ปจฺจโย โหติ, อโทโส พฺรหฺมวิหารสฺส, อโมโห อริยวิหารสฺสฯ

‘‘อโลเภน เจตฺถ สกปกฺเขสุ สตฺตสงฺขาเรสุ นิพฺพุโต โหติ เตสํ วินาเสน อภิสงฺคเหตุกสฺส ทุกฺขสฺส อภาวา, อโทเสน ปรปกฺเขสุ, อทุฏฺฐสฺส หิ เวรีสุปิ เวริสญฺญาย อภาวโต, อโมเหน อุทาสีนปกฺเขสุ อมูฬฺหสฺส สพฺพาภิสงฺคตาย อภาวโตฯ

‘‘อโลเภน จ อนิจฺจทสฺสนํ โหติ, ลุทฺโธ หิ อุปโภคาสาย อนิจฺเจปิ สงฺขาเร อนิจฺจโต น ปสฺสติฯ อโทเสน ทุกฺขทสฺสนํ, อโทสชฺฌาสโย หิ ปริจฺจตฺตอาฆาตวตฺถุปริคฺคโห สงฺขาเรเยว ทุกฺขโต ปสฺสติฯ อโมเหน อนตฺตทสฺสนํ, อมูฬฺโห หิ ยาถาวคหณกุสโล อปริณายกํ ขนฺธปญฺจกํ อปริณายกโต พุชฺฌติฯ ยถา จ เอเตหิ อนิจฺจทสฺสนาทีนิ, เอวํ เอเตปิ อนิจฺจทสฺสนาทีหิ โหนฺติฯ อนิจฺจทสฺสเนน หิ อโลโภ โหติ, ทุกฺขทสฺสเนน อโทโส, อนตฺตทสฺสเนน อโมโหฯ โก หิ นาม ‘อนิจฺจมิท’นฺติ สมฺมา ญตฺวา ตสฺสตฺถาย ปิหํ อุปฺปาเทยฺย, สงฺขาเร วา ‘ทุกฺข’นฺติ ชานนฺโต อปรมฺปิ อจฺจนฺตติขิณํ โกธทุกฺขํ อุปฺปาเทยฺย, อตฺตสุญฺญตญฺจ พุชฺฌิตฺวา ปุน สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยา’’ติฯ

เตน วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพภาคิยานํ สีลสมฺปทาทีนํ สาธนวเสน โลกุตฺตรานํ, อุปนิสฺสยภาเวน จ สมฺปนฺโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ สมฺปนฺนชฺฌาสโย’’ติฯ เตนาห ‘‘เอวํ ติสฺสนฺนํ โพธีนํ อญฺญตรํ ปาปุณาตี’’ติฯ

อิทานิ เต อชฺฌาสเย ปาฬิยาว วิภาเวตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโทฯ อชฺฌาสยาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ อุภยํ ปน เอกชฺฌํ กตฺวา ฉพฺพิธา อชฺฌาสยาติ อตฺโถฯ โพธิสตฺตาติ พุชฺฌนกสตฺตา, โพธิยา วา นิยตภาเวน สตฺตา ลคฺคา, อธิมุตฺตา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณาติ อตฺโถฯ โพธิปริปากาย สํวตฺตนฺตีติ ยถาภินีหารํ อตฺตนา ปตฺตพฺพโพธิยา ปริปาจนาย ภวนฺติฯ อโลภชฺฌาสยาติ อลุพฺภนากาเรน ปวตฺตอชฺฌาสยา, อาทิโต ‘‘กถํ นุ โข มยํ สพฺพตฺถ, สพฺพทา จ อลุทฺธา เอว เหสฺสามา’’ติ, มชฺเฌ จ อลุพฺภนวเสเนว, ปจฺฉา จ ตสฺเสว โรจนวเสน ปวตฺตอชฺฌาสยาฯ โลเภ โทสทสฺสาวิโนติ ลุพฺภนลกฺขเณ โลเภ สพฺพปฺปกาเรน อาทีนวทสฺสาวิโนฯ อิทํ ตสฺส อชฺฌาสยสฺส เอกเทสโต พฺรูหนาการทสฺสนํฯ โลเภ หิ อาทีนวํ, อโลเภ จ อานิสํสํ ปสฺสนฺตสฺส อโลภชฺฌาสโย ปริวฑฺฒติ, สฺวายํ ตตฺถ อาทีนวานิสํสทสฺสนวิธิ วิภาวิโตเยวฯ เสสปเทสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อยํ ปน วิเสโส – เนกฺขมฺมนฺติ อิธ ปพฺพชฺชาฯ ปวิเวโก ตทงฺควิเวโก, วิกฺขมฺภนวิเวโก, กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก จฯ นิสฺสรณํ นิพฺพานํฯ สพฺพภวคตีสูติ สพฺเพสุ ภเวสุ, สพฺพาสุ จ คตีสุฯ ตทธิมุตฺตตายาติ ยทตฺถํ ภาวนานุโยโค, ยทตฺถา จ ปพฺพชฺชา, ตทธิมุตฺเตนฯ เตเนวาห ‘‘สมาธาธิมุตฺเตนา’’ติอาทิฯ

[50] ‘‘กิํ จริโตสี’’ติ ปุจฺฉิโต สเจ ‘‘น ชานามี’’ติ วเทยฺย, ‘‘เก วา เต ธมฺมา พหุลํ สมุทาจรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพฯ กิํ วาติ กิํ อสุภํ วา อนุสฺสติฏฺฐานํ วา อญฺญํ วาฯ กิํ เต มนสิ กโรโต ผาสุ โหตีติ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาเวน สุขํ โหติฯ จิตฺตํ นมตีติ ปกติยาว อภิรติวเสน นมติฯ เอวมาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน อิริยาปถาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตปิ หิ น สพฺพสฺส เอกํสโต พฺยภิจาริโน เอวฯ ตถา หิ สมุทาจาโร ปุจฺฉิตพฺโพ วุตฺโตฯ ‘‘อสุกญฺจ อสุกญฺจ มนสิการวิธิํ กติปยทิวสํ อนุยุญฺชาหี’’ติ จ วตฺตพฺโพฯ

‘‘ปกติยา อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐานสฺสา’’ติ อิทํ ยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตุกาโม, ตตฺถ สชฺฌายวเสน วา มนสิการวเสน วา กตปริจยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอกํ ทฺเว นิสชฺชานีติ เอกํ วา ทฺเว วา อุณฺหาสนานิฯ สชฺฌายํ กาเรตฺวา อตฺตโน สมฺมุขาว อธียาเปตฺวา ทาตพฺพํ, โส เจ อญฺญตฺถ คนฺตุกาโมติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘สนฺติเก วสนฺตสฺสา’’ติฯ อาคตาคตกฺขเณ กเถตพฺพํ, ปวตฺติํ สุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ

ปถวีกสิณนฺติ ปถวีกสิณกมฺมฏฺฐานํฯ กตสฺสาติ กตสฺส กสิณสฺสฯ ตํ ตํ อาการนฺติ อาจริเยน กมฺมฏฺฐาเน วุจฺจมาเน ปทปทตฺถาธิปฺปายโอปมฺมาทิกํ อตฺตโน ญาณสฺส ปจฺจุปฏฺฐิตํ ตํ ตํ อาการํ, ยํ ยํ นิมิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ อุปนิพนฺธิตฺวาติ อุปเนตฺวา นิพทฺธํ วิย กตฺวา, หทเย ฐเปตฺวา อปมุสฺสนฺตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย นิมิตฺตํ คเหตฺวา ตตฺถ สมฺปชานการิตาย สกฺกจฺจํ สุณนฺเตนฯ ตนฺติ ตํ ยถาวุตฺตํ สุคฺคหิตํ นิสฺสายฯ อิตรสฺสาติ ตถา อคณฺหนฺตสฺสฯ สพฺพากาเรนาติ กสฺสจิปิ ปการสฺส ตตฺถ อเสสิตตฺตา วุตฺตํฯ

กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ตติยปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

4. ปถวีกสิณนิทฺเทสวณฺณนา

[51] ผาสุ โหตีติ อาวาสสปฺปายาทิลาเภน มนสิการผาสุตา ภาวนานุกูลตา โหติฯ ปริโสเธนฺเตนาติ เตสํ เตสํ คณฺฐิฏฺฐานานํ ฉินฺทนวเสน วิโสเธนฺเตนฯ อกิลมนฺโตเยวาติ อกิลนฺตกาโย เอวฯ สติ หิ กายกิลมเถ สิยา กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส อนฺตราโยติ อธิปฺปาโยฯ คณฺฐิฏฺฐานนฺติ อตฺถโต, อธิปฺปายโต จ ทุพฺพินิเวธตาย คณฺฐิภูตํ ฐานํฯ ฉินฺทิตฺวาติ ยาถาวโต อตฺถสฺส, อธิปฺปายสฺส จ วิภาวเนน ฉินฺทิตฺวา, วิภูตํ สุปากฏํ กตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ สุวิสุทฺธนฺติ สุฏฺฐุ วิสุทฺธํ, นิคุมฺพํ นิชฺชฏนฺติ อตฺโถฯ

อนนุรูปวิหารวณฺณนา

[52] อญฺญตเรนาติ อญฺญตเรนาปิ, ปเคว อเนเกหีติ อธิปฺปาโยฯ มหนฺตภาโว มหตฺตํฯ ตถา เสเสสุฯ โสณฺฑวา โสณฺฑีฯ ตถา ปณฺณนฺติอาทีสุฯ โพธิองฺคณาทีสุ กาตพฺพํ อิธ ‘‘วตฺต’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปานียฆฏํ วา ริตฺต’’นฺติฯ นิฏฺฐิตายาติ ปวิฏฺฐปวิฏฺฐานํ ทาเนน ปริกฺขีณายฯ ชิณฺณวิหาเรปิ ยตฺร ภิกฺขู เอวํ วทนฺติ ‘‘อายสฺมา, ยถาสุขํ สมณธมฺมํ กโรตุ, มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติฯ เอวรูเป วิหาตพฺพนฺติ อยมฺปิ นโย ลพฺภติ, วุตฺตนยตฺตา ปน น วุตฺโตฯ

มหาปถวิหาเรติ มหาปถสมีเป วิหาเรฯ ภาชนทารุโทณิกาทีนีติ รชนภาชนานิ, รชนตฺถาย ทารุ, ทารุมยโทณิกา, รชนปจนฏฺฐานํ, โธวนผลกนฺติ เอวมาทีนิฯ สากหาริกาติ สากหารินิโย อิตฺถิโยฯ วิสภาคสทฺโท กามคุณูปสํหิโต คีตสทฺโทติ วทนฺติ, เกวโลปิ อิตฺถิสทฺโท วิสภาคสทฺโท เอวฯ ตตฺราติ ปุปฺผวนฺเต วิหาเรฯ ตาทิโสเยวาติ ‘‘ตตฺถสฺส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา’’ติอาทินา ยาทิโส ปณฺณวนฺเต วิหาเร อุปทฺทโว วุตฺโต, ตาทิโสเยวฯ ‘‘ปุปฺผหาริกาโย ปุปฺผํ โอจินนฺติโย’’ติ ปน วตฺตพฺพํฯ อยมิธ วิเสโสฯ

ปตฺถนีเยติ ตตฺถ วสนฺเตสุ สมฺภาวนาวเสน อุปสงฺกมนาทินา ปตฺเถตพฺเพฯ เตนาห ‘‘เลณสมฺมเต’’ติฯ ทกฺขิณาคิรีติ มคธวิสเย ทกฺขิณาคิรีติ วทนฺติฯ