จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[47] สงฺขาตนิทฺเทสโตติ สงฺขาตานํ ‘‘จตฺตาลีสายา’’ติ สงฺขฺยาวเสน คหิตานํ อุทฺทิฏฺฐานํ นิทฺเทสโตฯ ‘‘เอตฺถ เอตฺตกานิ อุปจารชฺฌานาวหานิ, เอตฺตกานิ อปฺปนาชฺฌานาวหานี’’ติ อุปจารปฺปนาวหโตฯ ‘‘เอตฺตกานิ เอกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ทุกติกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ สกลชฺฌานิกานี’’ติ ฌานปฺปเภทโตฯ ‘‘เอเตสุ องฺคสมติกฺกโม, เอเตสุ อารมฺมณสมติกฺกโม’’ติ เอวํ สมติกฺกมโตฯ ‘‘เอตฺตกาเนตฺถ วฑฺเฒตพฺพานิ, เอตฺตกานิ น วฑฺเฒตพฺพานี’’ติ วฑฺฒนาวฑฺฒนโตฯ อารมฺมณโตติ สภาวธมฺมนิมิตฺตนวตฺตพฺพวเสน, จลิตาจลิตวเสน จ อารมฺมณวิภาคโตฯ ภูมิโตติ กามาวจราทิภูมิวิภาคโตฯ คหณโตติ ทิฏฺฐาทิวเสน คหณวิภาคโตฯ ปจฺจยโตติ อารุปฺปาทีนํ ยถารหํ ปจฺจยภาวโตฯ จริยานุกูลโตติ ราคจริยาทีนํ อนุกูลภาวโตฯ

กมฺมฏฺฐานานีติ อารมฺมณภาเวน โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานานิฯ จตุกฺกชฺฌานิกาติ จตุพฺพิธรูปาวจรชฺฌานวนฺโต, เตสํ อารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ จตุกฺกนยวเสน เจตํ วุตฺตํฯ ติกจตุกฺกชฺฌานิเกสูติ ติกชฺฌานิเกสุ ปุริเมสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ, จตุกฺกชฺฌานิเกสุ อานาปานกสิเณสุฯ เสเสสูติ วุตฺตาวเสเสสุ เอกวีสติยา กมฺมฏฺฐาเนสุฯ

ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐหทยรูปสฺส สตฺตสฺส จิตฺตํ อาทิกมฺมิโก เจโตปริยญาเณน ปริจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ, น อิตรสฺสาติ กสิณผรณํ เจโตปริยญาณสฺส ปจฺจโย โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปรสตฺตานญฺจ เจตสา จิตฺตมญฺญาตุํ สมตฺโถ โหตี’’ติฯ โอกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตาติ อตฺตโน ฐิโตกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ ตถา อุคฺคหโกสลฺลสฺส สมฺปาทิตตฺตา ปริจฺฉินฺนากาเรเนว ตานิ อุปติฏฺฐนฺติ, ตสฺมา น ตตฺถ วฑฺฒนาติ อธิปฺปาโยฯ สเจ ปน โกจิ วฑฺเฒยฺย, น เตน โกจิ คุโณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อานิสํสาภาวา จา’’ติฯ ‘‘เตสุ ปนา’’ติอาทินา ตเมว อานิสํสาภาวํ วิวรติฯ ยสฺมา วฑฺฒิเตสุ กุณปราสิเยว วฑฺฒติ, อวฑฺฒิเตปิ กามราควิกฺขมฺภนา โหติเยว, ตสฺมา อานิสํสาภาโวฯ วิภูตาติ วิปุลารมฺมณตาย สุปากฏา, วฑฺฒิตนิมิตฺตตาย อปฺปมาณารมฺมณภาเวน ปริพฺยตฺตาติ อตฺโถฯ