สพฺพตฺถาติ ตตฺถ ตตฺถ วิหาเรฯ วตฺตปฏิปตฺติํ กุรุมาเนนาติ ปวิฏฺฐกาเล อาคนฺตุกวตฺตํ, นิกฺขมนกาเล คมิกวตฺตนฺติ ยถารหํ ตํ ตํ วตฺตํ ปูเรนฺเตนฯ สพฺพปาริหาริยเตลนฺติ สพฺเพสํ องฺคานํ , สพฺเพสํ วา ภิกฺขูนํ อตฺถาย ปริหริตพฺพเตลํฯ ฐเปมีติ อนุชานาปนํฯ ยํ ตํ สมฺมาวตฺตํ ปญฺญตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอกทิวสํ สายํ วิสฺสชฺชิเตนาปีติ โยชนาฯ อาโรเจตพฺพํ อาคมนการณํฯ สปฺปายเวลา สรีรจิตฺตานํ กลฺลสมโยฯ

จริยาวณฺณนา

[43] สนฺตาเน ราคสฺส อุสฺสนฺนภาเวน จรณํ ปวตฺติ ราคจริยา, สา สสฺสตาสยาทโย วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา โทสจริยาทโยฯ สํสคฺโค สมฺปโยคารหวเสน เวทิตพฺโพ, ยถา ‘‘ราคโมหจริยา โทสโมหจริยา’’ติอาทิฯ สนฺนิปาโต เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาวเสน, ยถา ‘‘ราคโทสจริยา ราคโทสโมหจริยา’’ติอาทิฯ อิมา เอว หิ สนฺธาย ‘‘อปราปิ จตสฺโส’’ติ วุตฺตํฯ ตถาติ ยถา ราคาทีนํ, ตถา สทฺธาทีนํ สํสคฺคสนฺนิปาตวเสน สทฺธาพุทฺธิจริยา สทฺธาวิตกฺกจริยา พุทฺธิวิตกฺกจริยา สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริยาติฯ อิมา อปราปิ จตสฺโสฯ เอวนฺติ สํสคฺคสนฺนิปาตวเสนฯ สํสคฺคนฺติ สํสชฺชนํ มิสฺสีกรณํ ‘‘ราคสทฺธาจริยา โทสสทฺธาจริยา’’ติอาทินาฯ อเนกาติ เตสฏฺฐิ, ตโต อติเรกาปิ วา, ตา ปน อสมฺโมหนฺเตน สํยุตฺตสุตฺตฏีกายํ วิตฺถารโต ทสฺสิตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ ‘‘ปกตี’’ติ อิมินา อสติ ปฏิปกฺขภาวนายํ ตตฺถ ตตฺถ สนฺตาเน จริยาย สภาวภูตตํ ทสฺเสติฯ อุสฺสนฺนตา อญฺญธมฺเมหิ ราคาทีนํ อธิกตา, ยโต ราคจริยาทีนํ ปจฺจยสมวาเย ราคาทโย พลวนฺโต โหนฺติ, อภิณฺหญฺจ ปวตฺตนฺติฯ ตาสํ วเสนาติ ฉนฺนํ มูลจริยานํ วเสน ฉเฬว ปุคฺคลา โหนฺติฯ อญฺญถา อเนกปุคฺคลา สิยุํ, ตถา จ สติ อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิ จ น สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

สทฺธา พลวตี โหติ ราคุสฺสนฺเน สนฺตาเน ตทนุคุณสฺส ธมฺมสฺส นิโยคโต อธิกภาวสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘ราคสฺส อาสนฺนคุณตฺตา’’ติ, สิเนหปริเยสนาปริจฺจชเนหิ สภาคธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ สภาโค หิ ทูเรปิ อาสนฺเนเยวาติ สภาคตาลกฺขณมิธ อาสนฺนคฺคหณํฯ

ตตฺถ สทฺธาย สินิยฺหนํ ปสาทวเสน อกาลุสฺสิยํ อลูขตา , ราคสฺส ปน รญฺชนวเสนฯ สทฺธาย ปริเยสนํ อธิมุจฺจนวเสน ตนฺนินฺนตา, ราคสฺส ตณฺหายนวเสนฯ สทฺธาย อปริจฺจชนํ โอกปฺปนวเสน อนุปกฺขนฺทนํ, ราคสฺส อภิสงฺควเสนาติ เอวํ ภินฺนสภาวานมฺปิ เตสํ ยถา อลูขตาทิสามญฺเญน สภาคตา, เอวํ ตํสมงฺคีนมฺปิ ปุคฺคลานนฺติ อาห ‘‘ราคจริตสฺส สทฺธาจริโต สภาโค’’ติฯ

ปญฺญา พลวตี โหติ โทสุสฺสนฺเน สนฺตาเน ตทนุคุณสฺส ธมฺมสฺส นิโยคโต อธิกภาวสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘โทสสฺส อาสนฺนคุณตฺตา’’ติ, อนลฺลียนปริเยสนปริวชฺชเนหิ สภาคธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปญฺญาย อารมฺมณสฺส อนลฺลียนํ ตสฺส ยถาสภาวาวโพธวเสน วิสํสฏฺฐตา, โทสสฺส ปน พฺยาปชฺชนวเสนฯ ปญฺญาย ปริเยสนํ ยถาภูตโทสปวิจโย, โทสสฺส อภูตโทสนิชิคีสาฯ ปญฺญาย ปริวชฺชนํ นิพฺพินฺทนาทิวเสน ญาณุตฺราโส, โทสสฺส อหิตาธานวเสน ฉฑฺฑนนฺติ เอวํ ภินฺนสภาวานมฺปิ เตสํ ยถา อนลฺลียนาทิสามญฺเญน สภาคตา, เอวํ ตํสมงฺคีนมฺปิ ปุคฺคลานนฺติ อาห ‘‘โทสจริตสฺส พุทฺธิจริโต สภาโค’’ติฯ

อนฺตรายกรา วิตกฺกาติ มิจฺฉาวิตกฺกา มิจฺฉาสงฺกปฺปา อุปฺปชฺชนฺติ โมหุสฺสนฺเน สนฺตาเน ตทนุคุณสฺส ธมฺมสฺส เยภุยฺเยน ปวตฺติสพฺภาวโตฯ เตนาห ‘‘โมหสฺส อาสนฺนลกฺขณตฺตา’’ติ, อนวฏฺฐานจญฺจลภาเวหิ สภาคธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ ตตฺถ วิตกฺกสฺส อนวฏฺฐานํ ปริกปฺปวเสน สวิปฺผารตาย, โมหสฺส สมฺมูฬฺหตาวเสน พฺยากุลตายฯ ตถา วิตกฺกสฺส ลหุปริวิตกฺกเนน ตทงฺคจลตาย จญฺจลตา, โมหสฺส อโนคาฬฺหตายาติ เอวํ ภินฺนสภาวานมฺปิ เตสํ ยถา อนวฏฺฐานาทิสามญฺเญน สภาคตา, เอวํ ตํสมงฺคีนมฺปิ ปุคฺคลานนฺติ อาห ‘‘โมหจริตสฺส วิตกฺกจริโต สภาโค’’ติฯ

ตณฺหา ราโคเยว สภาวโต, ตสฺมา ราคจริยาวินิมุตฺตา ตณฺหาจริยา นตฺถีติ อตฺโถฯ ตํสมฺปยุตฺโตติ เตน ราเคน สมฺปยุตฺโต, โทสาทโย วิย เตน วิปฺปยุตฺโต นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ตทุภยนฺติ ตณฺหามานทฺวยํฯ นาติวตฺตตีติ สภาวโต, สมฺปโยควเสน จ น อติกฺกมิตฺวา วฏฺฏติฯ

กามญฺเจตฺถ ยถา ราคโทเสหิ สมฺปโยควเสน สห วตฺตมานสฺสปิ โมหสฺส อุสฺสนฺนตาวเสน วิสุํ จริยาภาโว, น เกวลํ โมหสฺเสว, ตถา สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกานํฯ เอวํ ราเคน สติปิ สมฺปโยเค มานสฺสาปิ วิสุํ จริยาภาโว ยุตฺโต สิยา, เอวํ สนฺเตปิ ราคปฏิฆมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาวิชฺชานํ วิย อนุสยฏฺโฐ อิเมสํ ราคาทีนํเยว อาเวณิโก จริยฏฺโฐติ, นตฺเถว มานจริยาฯ ยโต จริยา ‘‘ปกตี’’ติ วุตฺตาฯ ปกติ จ สภาโวติฯ เอเตเนว ทิฏฺฐิยาปิ วิสุํ จริยาภาวาภาโว สํวณฺณิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อฏฺฐกถายํ ปน โมหจริยนฺโตคธาว ทิฏฺฐิจริยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โมหนิทานตฺตา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ-สทฺเทน สมฺปโยคํ สมุจฺจิโนติ โมหนิทานตฺตา, โมหสมฺปยุตฺตตฺตา จาติฯ

[44] กิํ สปฺปายนฺติ กีทิสํ เสนาสนาทิสปฺปายํฯ ปุพฺพาจิณฺณํ ปุริมชาตีสุ อาจริตํฯ เอกจฺเจติ อุปติสฺสตฺเถรํ สนฺธายาหฯ เตน หิ วิมุตฺติมคฺเค ตถา วุตฺตํฯ ปุพฺเพ กิราติ กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถฯ อิฏฺฐปฺปโยโค มนาปกิริยาฯ สุภกมฺมพหุโล เยภุยฺเยน โสภนกมฺมการีฯ น สพฺเพ ราคจริตา เอว โหนฺติ, อลุทฺธานมฺปิ ปุพฺเพ อิฏฺฐปฺปโยคสุภกมฺมพหุลตาสมฺภวโต, สคฺคา จวิตฺวา อิธูปปตฺติสมฺภวโต จฯ เอเตน อสติ ปุพฺพเหตุนิยาเม ยถาวุตฺตการณมตฺเตน น เตสํ ลุทฺธตา, ลุทฺธภาวเหตุกา จ ราคจริยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ

อิตเรติ เฉทนาทิกมฺมพหุลา นิรยาทิโต อิธูปปนฺนา จ น สพฺเพ โทสโมหจริตา เอว โหนฺตีติ โยชนาฯ อิธาปิ ยถาวุตฺตการณสฺส โกธนภาเว, มูฬฺหภาเว จ อเนกนฺติกตฺตา โทสโมหจริตตายปิ อเนกํสิกตา เวทิตพฺพาฯ ธาตูนํ อุสฺสทนิยโม ยทิ ปมาณโต, โส นตฺถิ, อถ สามตฺถิยโต, โสปิ เอกํสิโก น อุปลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาวุตฺเตเนว นเยน อุสฺสทนิยโม นาม นตฺถี’’ติฯ ตตฺถ ยถาวุตฺเตเนวาติ ‘‘ทฺวินฺนํ ปน ธาตูน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรเนวฯ โทสนิยเมติ เสมฺหาทิโทสาธิกตาย ราคาทิจริโต โหตีติ โทสวเสน จริยานิยเม ‘‘เสมฺหาธิโก ราคจริโต’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘เสมฺหาธิโก โมหจริโต’’ติ, ‘‘วาตาธิโก โมหจริโต’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘วาตาธิโก ราคจริโต’’ติ จ วุตฺตตฺตา ตมฺปิ โทสวเสน นิยมวจนํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธเมวฯ

อปริจฺฉินฺนวจนนฺติ ปริจฺเฉทการิกาย ปญฺญาย น ปริจฺฉินฺทิตฺวา วุตฺตวจนํ, อนุปปริกฺขิตวจนนฺติ อตฺโถฯ

อุสฺสทกิตฺตเนติ วิปากกถายํ คหิตอุสฺสทกิตฺตเนฯ ปุพฺพเหตุนิยาเมนาติ ปุริมภเว ปวตฺตโลภาทิเหตุนิยาเมนฯ นิยาโมติ จ เตสํเยว โลภาทีนํ ปฏินิยโต ลุพฺภนาทิสภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ โลโภ อุสฺสโท เอเตสนฺติ โลภุสฺสทา, อุสฺสนฺนโลภา, โลภาธิกาติ อตฺโถฯ อโมหุสฺสทา จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน เย อิเม โลภุสฺสทตาทีนํ ปจฺเจกํ โวมิสฺสโต จ จุทฺทส ปเภทา อิจฺฉิตา, เต อนวเสสโต สมฺปิณฺเฑติ ยถาวุตฺเตสุ ฉสฺเวว เตสํ อนฺโตคธตฺตาฯ ผลภูตา เจตฺถ โลภุสฺสทตาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ

อิทานิ ตํ เนสํ โลภุสฺสทตาทีนํ ปจฺเจกํ โวมิสฺสกตาทิํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กมฺมายูหนกฺขเณติ กมฺมกรณเวลายํฯ โลโภ พลวาติ โลโภ ตชฺชาย ปจฺจยสามคฺคิยา สามตฺถิยโต อธิโก โหติฯ อโลโภ มนฺโทติ ตปฺปฏิปกฺโข อโลโภ ทุพฺพโลฯ กถํ ปเนเต โลภาโลภา อญฺญมญฺญํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺตีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺตี’’ติฯ นิกนฺติกฺขณํ ปน อายูหนปกฺขิยเมว กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ปริยาทาตุนฺติ อภิภวิตุํ น สกฺโกติฯ โย หิ ‘‘เอวํสุนฺทรํ เอวํวิปุลํ เอวํมหคฺฆญฺจ น สกฺกา ทาตุ’’นฺติอาทินา อมุตฺตจาคตาทิวเสน ปวตฺตาย เจตนาย สมฺปยุตฺโต อโลโภ, โส สมฺมเทว โลภํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติฯ โทสโมหานํ อนุปฺปตฺติยา, ตาทิสปจฺจยลาเภน จ อโทสาโมหา พลวนฺโตฯ ตสฺมาติ โลภาโทสาโมหานํ พลวภาวโต, อโลภโทสโมหานญฺจ ทุพฺพลภาวโตติ วุตฺตเมว การณํ ปจฺจามสติฯ โสติ ตํสมงฺคีปุคฺคโลฯ เตน กมฺเมนาติ เตน โลภาทิอุปนิสฺสยวตา กุสลกมฺมุนาฯ สุขสีโลติ สขิโลฯ ตเมวตฺถํ ‘‘อกฺโกธโน’’ติ ปริยาเยน วทติฯ

ปุริมนเยเนวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยานุสาเรน มนฺทา อโลภาโทสา โลภโทเส ปริยาทาตุํ น สกฺโกนฺติ, อโมโห ปน พลวา โมหํ ปริยาทาตุํ สกฺโกตีติ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ วาเร ยถารหํ อติเทสตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทุฏฺโฐติ โกธโนฯ ทนฺโธติ มนฺทปญฺโญฯ สีลโกติ สุขสีโลฯ

เอตฺถ จ โลภวเสน, โทสโมหโลภโทสโลภโมหโทสโมหโลภโทสโมหวเสนาติ ตโย เอกกา, ตโย ทุกา, เอโก ติโกติ โลภาทิอุสฺสทวเสน อกุสลปกฺเขเยว สตฺต วารา, ตถา กุสลปกฺเข อโลภาทิอุสฺสทวเสนาติ จุทฺทส วารา ลพฺภนฺติฯ ตตฺถ อโลภโทสาโมหา, อโลภาโทสโมหา, อโลภโทสโมหา พลวนฺโตติ อาคเตหิ กุสลปกฺเข ตติยทุติยปฐมวาเรหิ โทสุสฺสทโมหุสฺสทโทสโมหุสฺสทวารา คหิตา เอว โหนฺติ, ตถา อกุสลปกฺเข โลภาโทสโมหา, โลภโทสาโมหา, โลภาโทสาโมหา พลวนฺโตติ อาคเตหิ ตติยทุติยปฐมวาเรหิ อโทสุสฺสทอโมหุสฺสทอโทสาโมหุสฺสทวารา คหิตา เอวาติ อกุสลกุสลปกฺเขสุ ตโย ตโย วาเร อนฺโตคเธ กตฺวา อฏฺเฐว วารา ทสฺสิตาฯ เย ปน อุภเยสํ มิสฺสตาวเสน โลภาโลภุสฺสทวาราทโย อปเร เอกูนปญฺญาส วารา ทสฺเสตพฺพา, เต อลพฺภนโต เอว น ทสฺสิตาฯ น หิ เอกสฺมิํ สนฺตาเน อนฺตเรน อวตฺถนฺตรํ ‘‘โลโภ จ พลวา, อโลโภ จา’’ติอาทิ ยุชฺชตีติ, ปฏิปกฺขวเสน วา หิ เอเตสํ พลวทุพฺพลภาโว, สหชาตธมฺมวเสน วาฯ ตตฺถ โลภสฺส ตาว ปฏิปกฺขวเสน อโลเภน อนธิภูตตาย พลวภาโว, ตถา โทสโมหานํ อโทสาโมเหหิฯ อโลภาทีนํ ปน โลภาทิอภิภวนโต, สพฺเพสญฺจ สมานชาติยมภิภุยฺย ปวตฺติวเสน สหชาตธมฺมโต พลวภาโวฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘โลโภ พลวา อโลโภ มนฺโท, อโทสาโมหา พลวนฺโต โทสโมหา มนฺทา’’ติฯ โส จ เนสํ มนฺทพลวภาโว ปุริมูปนิสฺสยโต ตถา อาสยสฺส ปริภาวิตตาย เวทิตพฺโพฯ

โย ลุทฺโธติ วุตฺโตติ โย อุสฺสทกิตฺตเน ‘‘ลุทฺโธ’’ติ วุตฺโต, อยํ อิธ จริยาวิจาเร ‘‘ราคจริโต’’ติ เวทิตพฺโพฯ ทุฏฺฐทนฺธาติ ‘‘ทุฏฺโฐ, ทนฺโธ’’ติ จ วุตฺตา ยถากฺกมํ โทสโมหจริตาฯ ปญฺญวาติ สาติสยํ สปฺปญฺโญฯ ยโต สทฺธาวิตกฺเกสุ วิชฺชมาเนสุปิ พุทฺธิจริโตติ วุจฺจติฯ

อโลภาโทสานํ พลวภาโว สทฺธูปนิสฺสยตาย วินา น โหตีติ อาห ‘‘อลุทฺธอทุฏฺฐา ปสนฺนปกติตาย สทฺธาจริตา’’ติฯ

อยญฺจ นโย สาธารณโต วุตฺโตติ นิพฺพตฺติตปุพฺพเหตุนิยามวเสเนว พุทฺธิจริตาทิเกปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อโมหปริวาเรนาติ อโมหปริกฺขิตฺเตน, อุปนิสฺสยโต สมฺปโยคโต จ ปญฺญาย อภิสงฺขเตนาติ อตฺโถฯ เสสปทตฺตเยปิ เอเสว นโยฯ โลภาทินา โวมิสฺสปริวาเรนาติ เอตฺถ โลภโมหาทินา อญฺญมญฺญอวิรุทฺธโวมิสฺสปริวาเรนาติ อตฺโถฯ อวิโรโธ จ ยุคคฺคาหวเสน อปฺปวตฺติยา เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ สทฺธานุสาริธมฺมานุสาริโคตฺตานิ อญฺญมญฺญมฺปิ ภินฺนสภาวาเนวฯ เอกํเสน จ มิสฺสกจริยาปิ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา ปุพฺพเหตุนิยาเมน จริยาสิทฺธิโตฯ ตถา เจว อุสฺสทกิตฺตนํ ปวตฺตํ ยถารหํ โลภาโลภาทีนํ วิปากสฺส ปจฺจยภาวโตฯ เตนาห ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.232) –

‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามรูป’’นฺติ –

อาทิ ฯ ปุพฺพเหตุนิยาเมน จ ยถา ติเหตุกสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ, น ตถา ทุเหตุกสฺสฯ ยถา จ ทุเหตุกสฺส อิติกตฺตพฺพตา เนปกฺกํ, น ตถา อเหตุกสฺสฯ เอวํ โลภุสฺสทาทโย ปุคฺคลา ราคจริตาทโย โหนฺตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ นิคมวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ โลภาทีสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[45] ตตฺราติ ตสฺมิํ ปุจฺฉาวจเนฯ นโยติ ชานนนโยฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน วุตฺโตปิ อตฺโถ ธมฺมมุเขเนว ปญฺญายตีติ ธมฺมาธิฏฺฐาเนนาห ‘‘จริยาโย วิภาวเย’’ติฯ ปกติคมเนนาติ อกิตฺติเมน สภาวคมเนนฯ จาตุริเยนาติ จาตุรภาเวน สิงฺคาเรนฯ อุกฺกุฏิกนฺติ อสมฺผุฏฺฐมชฺฌํฯ ขณนฺโต วิยาติ ภูมิํ ขณนฺโต วิยฯ อนุกฑฺฒิตนฺติ ปาทนิกฺเขปสมเย กฑฺฒนฺโต วิย ปาทํ นิกฺขิปติฯ เตนสฺส ปทํ อนุกฑฺฒิตํ ปจฺฉโต อญฺฉิตํ โหติฯ ปริพฺยากุลายาติ ปริโต อาลุฬิตายฯ ฉมฺภิโต วิยาติ วิตฺถายนฺโต วิยฯ ภีโต วิยาติ เกจิฯ สหสานุปีฬิตนฺติ อคฺคปาเทน, ปณฺหิยา จ สหสาว สนฺนิรุชฺฌิตํฯ วิวฏฺฏจฺฉทสฺสาติ วินิวฏฺฏจฺฉทนสฺส ปหีนกิเลสสฺสฯ อิทมีทิสํ ปทนฺติ ภควโต ปทํ ทิสฺวา วทติฯ

ปาสาทิกนฺติ ปสาทาวหํฯ มธุราการนฺติ อิฏฺฐาการํฯ ถทฺธาการนฺติ ถมฺภิตาการํฯ อตรมาโนติ นตรมาโน, สณิกนฺติ อตฺโถฯ สโมธายาติ สมฺมเทว โอธาย อวิกฺขิปิตฺวาฯ นิปชฺชิตฺวาติ กายปสารณลกฺขณาย นิปชฺชาย เสยฺยาย นิปชฺชิตฺวา สยติ นิทฺทายติฯ ปกฺขิตฺตกาโยติ อวกฺขิตฺตกาโย อวโส วิย สหสา ปติตกาโยฯ ทุสฺสณฺฐานนฺติ วิรูปสนฺนิเวสํฯ วิกฺขิตฺตกาโยติ อิโต จิโต จ ขิตฺตองฺคปจฺจงฺโคฯ

สมฺปริวตฺตกนฺติ สมฺปริวตฺติตฺวาฯ อาโลฬยมาโน วาลิกากจวรานิ อากุลยนฺโตฯ

นิปุณมธุรสมสกฺกจฺจการีติ สุโกสลฺลํ สุนฺทรํ อวิสมํ สาภิสงฺขารญฺจ กรณสีโลฯ คาฬฺหถทฺธวิสมการีติ ถิรํ อสิถิลํ วิสมญฺจ กรณสีโลฯ อปริจฺฉินฺนํ อปรินิฏฺฐิตํฯ

มุขปูรกนฺติ มุขสฺส ปูรณํ มหนฺตํฯ อรสปฏิสํเวทีติ นรสปฏิสํเวทีฯ ภาชเน ฉฑฺเฑนฺโตติ โภชนภาชเน สิตฺถานิ ฉฑฺเฑนฺโตฯ มุขํ มกฺเขนฺโตติ พหิมุขํ มกฺเขนฺโตฯ

กิลนฺตรูโป วิยาติ ตสฺส อสหเนน เขทปฺปตฺโต วิยฯ อญฺญาณุเปกฺขายาติ อญฺญาณภูตาย อุเปกฺขายฯ อญฺญาณสงฺขาตาย อุเปกฺขายาติ เกจิฯ

มายาทีสุ สนฺตโทสปฏิจฺฉทนลกฺขณา มายาฯ อสนฺตคุณปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํฯ อุนฺนติลกฺขโณ มาโนฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนามุเขน ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตาลกฺขณา ปาปิจฺฉตาฯ สนฺตคุณสมฺภาวนามุเขน ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตาลกฺขณา มหิจฺฉตาฯ สกลาเภน อสนฺตุสฺสนลกฺขณา อสนฺตุฏฺฐิตาฯ วิชฺฌนฏฺเฐน สิงฺคํ, สิงฺคารตานาคริกภาวสงฺขาตํ กิเลสสิงฺคํฯ อตฺตโน สรีรสฺส, จีวราทิปริกฺขารสฺส จ มณฺฑนวเสน ปวตฺตํ โลลุปฺปํ จาปลฺยํฯ เอวมาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อหิริกาโนตฺตปฺปมทปฺปมาทาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ

ปราปราธสฺส อุปนยฺหนลกฺขโณ อุปนาโหฯ ปเรสํ คุณมกฺขณลกฺขโณ มกฺโขฯ ปรสฺส คุเณ ฑํสิตฺวา อปเนนฺโต วิย ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโสฯ ปรสมฺปตฺติอุสูยนลกฺขณา อิสฺสาฯ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํฯ อิธ อาทิ-สทฺเทน โทวจสฺสตาปาปมิตฺตตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อนุสฺสาหนํ ถินํฯ อสตฺติวิฆาโต มิทฺธํฯ เจตโส อวูปสโม อุทฺธจฺจํฯ วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจํฯ สํสโย วิจิกิจฺฉาฯ อโยนิโส ทฬฺหคฺคาโห อาธานคฺคาหิตาฯ ยถาคหิตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส ทุพฺพิเวฐิยตา ทุปฺปฏินิสฺสคฺคิยตาฯ อิธ อาทิ-สทฺเทน มุฏฺฐสจฺจอสมฺปชญฺญาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

มุตฺตจาคตาติ วิสฺสฏฺฐจาคตา นิสฺสงฺคปริจฺจาโคฯ ยถา มายาทโย, ตถา ปวตฺตา อกุสลกฺขนฺธา, ยถา อริยานํ ทสฺสนกามตาทโย, ตถา ปวตฺตา กุสลกฺขนฺธา เวทิตพฺพาฯ

ปสาทนียฏฺฐานํ นาม วตฺถุตฺตยํฯ สํเวชนียฏฺฐานานิ ชาติอาทีนิฯ กุสลานุโยเคติ กุสลธมฺมภาวนายํฯ ‘‘เอวญฺจ เอวญฺจ กริสฺสามี’’ติ กิจฺจานํ รตฺติภาเค ปริวิตกฺกนํ รตฺติํ ธูมายนาฯ ตถาวิตกฺกิตานํ เตสํ ทิวสภาเค อนุฏฺฐานํ ทิวา ปชฺชลนาฯ หุราหุรํ ธาวนาติ อิโต จิโต จ ตตฺถ ตตฺถ อารมฺมเณ จิตฺตโวสคฺโคฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ, เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุข’’นฺติ (ธ. ป. 326), ‘‘จิตฺตมสฺส วิธาวตี’’ติ (สํ. นิ. 1.55) จฯ

ธมฺมปฺปวตฺติทสฺสนาทิ จ ปาฬิยํ, อฏฺฐกถายญฺจ อนาคตเมวาติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ‘‘สพฺพากาเรนา’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจิ กิญฺจิ อาคตมฺปิ อตฺเถวาติ หิ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น สารโต ปจฺเจตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราคจริตสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ อปฺปมาทวิหาริโนติ ตตฺถ วินิธาย ภาวํ ปฏิปชฺชเนน อปฺปมาทการิโนฯ ภินฺนลกฺขณา อิริยาปถาทโยติ จาตุริเยน อจาตุริเยน สณิกํ, สหสา จ คมนาทโยฯ น อุปปชฺชนฺตีติ น ยุชฺชนฺติฯ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพนฺติ ธมฺมปฺปวตฺติอาทิํ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพํฯ

[46] สปฺปายํ หิตํ, กิเลสวิฆาตีติ อตฺโถฯ อโธตเวทิกนฺติ อปริสุทฺธปริกฺเขปเวทิกํฯ ภูมฏฺฐกนฺติ ภูมิตเลเยว อุฏฺฐาปิตํ อุปริมตลรหิตํฯ เอกโต โอนตสฺส ปพฺพตปาทสฺส เหฏฺฐาภาโค อกตภิตฺติภูมิปริกมฺโม อกตปพฺภาโรฯ ชตุกาภริตนฺติ อโธมุขาหิ โอลมฺพมานมุขาหิ ขุทฺทกวคฺคุลีหิ ปริปุณฺณํฯ โอลุคฺควิลุคฺคนฺติ ฉินฺนภินฺนํฯ อุชฺชงฺคลํ ลูขธูสรํ ฉายูทกรหิตํฯ สีหพฺยคฺฆาทิภเยน สาสงฺกํฯ ทุรูปนฺติ วิรูปํฯ ทุพฺพณฺณนฺติ อสุนฺทรวณฺณํ, ทุสฺสณฺฐานํ วาฯ ชาลากาเรน กตปูวํ ชาลปูวํฯ สาณิ วิย ขรสมฺผสฺสนฺติ สาณิผลโก วิย ทุกฺขสมฺผสฺสํฯ ภาริกภาเวน, อนฺตรนฺตรา ตุนฺนกรเณน จ กิจฺฉปริหรณํฯ อาณิคณฺฐิกาหโตติ อาณินา, คณฺฐิยา จ หตโสโภฯ อิทํ ราคจริตสฺส สปฺปายํ, เอวมสฺส กิเลสสมุทาจาโร น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ

ทิสามุขนฺติ ทิสาภิมุขํ, อพฺโภกาสาภิมุขนฺติ อธิปฺปาโยฯ มหากสิณนฺติ มหนฺตํ กสิณมณฺฑลํฯ เสสํ เสนาสนาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ โมหจริตสฺส, ตํ โทสจริตสฺส วุตฺตสทิสเมวฯ

วิตกฺกวิธาวนสฺเสว ปจฺจโย โหติ ยถา ตํ อายสฺมโต เมฆิยตฺเถรสฺสฯ ทรีมุเขติ ปพฺพตวิวเรฯ ปริตฺตนฺติ สุปฺปสราวมตฺตํฯ

ปเภทปริจฺเฉทโต นิทานปริจฺเฉทโต วิภาวนปริจฺเฉทโต สปฺปายปริจฺเฉทโตติ ปจฺเจกํ ปริจฺเฉท-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ วิภาวนาติ ‘‘อยํ ราคจริโต’’ติอาทินา ชานนวิภาวนาฯ เอกจฺจกสิณานุสฺสติฏฺฐานมตฺตสฺส ปสงฺเคน กถิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘น จ ตาว จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ สพฺพากาเรน อาวิกต’’นฺติฯ

จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[47] สงฺขาตนิทฺเทสโตติ สงฺขาตานํ ‘‘จตฺตาลีสายา’’ติ สงฺขฺยาวเสน คหิตานํ อุทฺทิฏฺฐานํ นิทฺเทสโตฯ ‘‘เอตฺถ เอตฺตกานิ อุปจารชฺฌานาวหานิ, เอตฺตกานิ อปฺปนาชฺฌานาวหานี’’ติ อุปจารปฺปนาวหโตฯ ‘‘เอตฺตกานิ เอกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ทุกติกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ สกลชฺฌานิกานี’’ติ ฌานปฺปเภทโตฯ ‘‘เอเตสุ องฺคสมติกฺกโม, เอเตสุ อารมฺมณสมติกฺกโม’’ติ เอวํ สมติกฺกมโตฯ ‘‘เอตฺตกาเนตฺถ วฑฺเฒตพฺพานิ, เอตฺตกานิ น วฑฺเฒตพฺพานี’’ติ วฑฺฒนาวฑฺฒนโตฯ อารมฺมณโตติ สภาวธมฺมนิมิตฺตนวตฺตพฺพวเสน, จลิตาจลิตวเสน จ อารมฺมณวิภาคโตฯ ภูมิโตติ กามาวจราทิภูมิวิภาคโตฯ คหณโตติ ทิฏฺฐาทิวเสน คหณวิภาคโตฯ ปจฺจยโตติ อารุปฺปาทีนํ ยถารหํ ปจฺจยภาวโตฯ จริยานุกูลโตติ ราคจริยาทีนํ อนุกูลภาวโตฯ

กมฺมฏฺฐานานีติ อารมฺมณภาเวน โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานานิฯ จตุกฺกชฺฌานิกาติ จตุพฺพิธรูปาวจรชฺฌานวนฺโต, เตสํ อารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ จตุกฺกนยวเสน เจตํ วุตฺตํฯ ติกจตุกฺกชฺฌานิเกสูติ ติกชฺฌานิเกสุ ปุริเมสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ, จตุกฺกชฺฌานิเกสุ อานาปานกสิเณสุฯ เสเสสูติ วุตฺตาวเสเสสุ เอกวีสติยา กมฺมฏฺฐาเนสุฯ

ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐหทยรูปสฺส สตฺตสฺส จิตฺตํ อาทิกมฺมิโก เจโตปริยญาเณน ปริจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ, น อิตรสฺสาติ กสิณผรณํ เจโตปริยญาณสฺส ปจฺจโย โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปรสตฺตานญฺจ เจตสา จิตฺตมญฺญาตุํ สมตฺโถ โหตี’’ติฯ โอกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตาติ อตฺตโน ฐิโตกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ ตถา อุคฺคหโกสลฺลสฺส สมฺปาทิตตฺตา ปริจฺฉินฺนากาเรเนว ตานิ อุปติฏฺฐนฺติ, ตสฺมา น ตตฺถ วฑฺฒนาติ อธิปฺปาโยฯ สเจ ปน โกจิ วฑฺเฒยฺย, น เตน โกจิ คุโณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อานิสํสาภาวา จา’’ติฯ ‘‘เตสุ ปนา’’ติอาทินา ตเมว อานิสํสาภาวํ วิวรติฯ ยสฺมา วฑฺฒิเตสุ กุณปราสิเยว วฑฺฒติ, อวฑฺฒิเตปิ กามราควิกฺขมฺภนา โหติเยว, ตสฺมา อานิสํสาภาโวฯ วิภูตาติ วิปุลารมฺมณตาย สุปากฏา, วฑฺฒิตนิมิตฺตตาย อปฺปมาณารมฺมณภาเวน ปริพฺยตฺตาติ อตฺโถฯ