สมาธิจตุกฺกวณฺณนา

ปฐมสมนฺนาหาโร ภาวนํ อารภนฺตสฺส ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทินา กมฺมฏฺฐาเน ปฐมาภินิเวโสฯ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารนฺติ นีวรณวิตกฺกวิจารนิกนฺติอาทีนํ วูปสเม ถิรภูตํ กามาวจรชฺฌานํฯ ‘‘ยาว อปฺปนา’’ติ อิมินา ปุพฺพภาคปญฺญาย เอว อภิญฺญาภาโว วุตฺโต วิย ทิสฺสตีติ วทนฺติ ฯ อปฺปนาปญฺญา ปน อภิญฺญาวฯ ยทคฺเคน หิ ปุพฺพภาคปญฺญาย ทนฺธสีฆตา, ตทคฺเคน อปฺปนาปญฺญายปีติฯ สมุทาจารคหณตายาติ สมุทาจารสฺส คหณภาเวน, ปวตฺติพาหุลฺลโตติ อตฺโถฯ อสุขาเสวนาติ กสิรภาวนาฯ

ปลิโพธุปจฺเฉทาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ภาวนาวิธานาปริหาปนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อสปฺปายเสวีติ อุปจาราธิคมโต ปุพฺเพ อสปฺปายเสวิตาย ทุกฺขา ปฏิปทาฯ ปจฺฉา อสปฺปายเสวิตาย ทนฺธา อภิญฺญา โหติฯ สปฺปายเสวิโนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปุพฺพภาเคติ อุปจารชฺฌานาธิคมโต โอรภาเคฯ อปรภาเคติ ตโต อุทฺธํฯ ตสฺส โวมิสฺสกตาติ โย ปุพฺพภาเค อสปฺปายํ เสวิตฺวา อปรภาเค สปฺปายเสวี, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาฯ อิตรสฺส สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา โหติฯ เอวํ ปฐมจตุตฺถานํ โวมิสฺสกตาย ทุติยตติยาติ อตฺโถฯ อกตปลิโพธุปจฺเฉทสฺส สปริปนฺถตาย ปฏิปทา ทุกฺขา โหติ, อิตรสฺส สุขาฯ อสมฺปาทิตอปฺปนาโกสลฺลสฺส ญาณสฺส อวิสทตาย ทนฺธา อภิญฺญา โหติ, วิสทตาย ขิปฺปา อภิญฺญาฯ

ตณฺหาอวิชฺชาวเสนาติ ตณฺหาอวิชฺชานํ อภิภวานภิภววเสนฯ สมถวิปสฺสนาธิการวเสนาติ สมถวิปสฺสนาสุ อสโต, สโต จ อธิการสฺส วเสนฯ ตณฺหาย สมาธิสฺส อุชุปฏิปกฺขตฺตา สา สมถปฏิปทาย ปริปนฺถินีติ อาห ‘‘ตณฺหาภิภูตสฺส หิ ทุกฺขา ปฏิปทา โหตี’’ติฯ อภิภโว จสฺสา อิตรกิเลเสหิ อธิกตาย อนภิภูตสฺส ตณฺหายาติ อธิการโต เวทิตพฺพํฯ ตถา อวิชฺชา ปญฺญาย อุชุปฏิปกฺขาติ ตทภิภูตสฺส ทนฺธาภิญฺญตา วุตฺตาฯ อกตาธิกาโรติ ภวนฺตเร อกตปริจโย ยถา ปคุณํ กตฺวา วิสฺสฏฺฐคนฺโถ อปฺปมตฺตเกน ปโยเคน สุปฺปวตฺติ วาจุคฺคโตว โหติ, เอวํ ปุพฺเพ กตปริจยสฺส ภาวนา อปฺปกสิเรเนว อิชฺฌตีติ อาห ‘‘กตาธิการสฺส สุขา’’ติฯ สฺวายํ อกโต, กโต จ อธิกาโร สมถนิสฺสิโต ปฏิปทายํ วุตฺโต สมาธิปฺปธานตฺตา ปฏิปทายฯ วิปสฺสนานิสฺสิโต อภิญฺญายํ ญาณปฺปธานตฺตา อปฺปนายฯ กิเลสินฺทฺริยวเสนาติ ติกฺขาติกฺขานํ กิเลสินฺทฺริยานํ วเสนฯ

เตนาห ‘‘ติพฺพกิเลสสฺสา’’ติอาทิ ฯ ตตฺถ กิเลสา กามจฺฉนฺทาทโย, อินฺทฺริยานิ สทฺธาทีนิฯ

ยถาวุตฺตา ปฏิปทาภิญฺญา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาติ ธมฺมนิทฺเทสมฺปิ ปุคฺคลาธิฏฺฐานมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘โย ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปคุโณติ น สุภาวิโต วสีภาวํ อปาปิโตฯ เตนาห ‘‘อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ อยํ ปริตฺโตติ อยํ สมาธิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺโตฯ อวฑฺฒิเตติ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ น วฑฺฒิเต ยถาอุปฏฺฐิเต อารมฺมเณฯ เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ หิ วฑฺฒิตํ อปฺปมาณเมวาติ วทนฺติฯ ‘‘ปคุโณ สุภาวิโต’’ติ วตฺวา ‘‘อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกตี’’ติ อิมินา ยถา ปคุโณปิ อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺโต สมาธิ ปริตฺโตเยว โหติ, น อปฺปมาโณ, เอวํ ญาณุตฺตรสฺส เอกาสเนเนว อุปริฌานนิพฺพตฺตเนนาติ สุภาวิโตปิ อุปริฌานสฺส ปจฺจยภาวสงฺขาตาย สุภาวิตกิจฺจสิทฺธิยา ‘‘อปฺปมาโณ’’ตฺเวว วุจฺจติฯ อปเร ปน สเจ สุภาวิโต ปคุโณ วสีภาวํ ปตฺโต อุปริฌานสฺส ปจฺจโย อโหนฺโตปิ อปฺปมาโณ เอว, ปมาณกรานํ ราคาทิปฏิปกฺขานํ สุวิทูรภาวโตติ วทนฺติฯ วุตฺตลกฺขณโวมิสฺสตายาติ โย อปฺปคุโณ อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, วฑฺฒิเต อารมฺมเณ ปวตฺโต, อยํ ปริตฺโต อปฺปมาณารมฺมโณฯ โย ปน ปคุโณ อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, อวฑฺฒิเต อารมฺมเณ ปวตฺโต, อยํ อปฺปมาโณ ปริตฺตารมฺมโณติ เอวํ ปฐมจตุตฺถสมาธีนํ วุตฺตลกฺขณสฺส โวมิสฺสกภาเวน ทุติยตติยสมาธิสงฺคาหโก โวมิสฺสกนโย เวทิตพฺโพฯ

ตโตติ ตโต ปฐมชฺฌานโต อุทฺธํฯ วิรตฺตปีติกนฺติ อติกฺกนฺตปีติกํ วา ชิคุจฺฉิตปีติกํ วาฯ อวยโว สมุทายสฺส องฺคนฺติ วุจฺจติ, ‘‘เสนงฺคํ รถงฺค’’นฺติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ องฺคภูตา จตฺตาโร สมาธี’’ติฯ

หานํ ภชตีติ หานภาคิโย, หานภาโค วา เอตสฺส อตฺถีติ หานภาคิโย, ปริหานโกฏฺฐาสิโกติ อตฺโถฯ อาลยสฺส อเปกฺขาย อปริจฺจชนโต ฐิติํ ภชตีติ ฐิติภาคิโยฯ วิเสสํ ภชตีติ วิเสสภาคิโยฯ

ปจฺจนีกสมุทาจารวเสนาติ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส ปจฺจนีกานํ นีวรณวิตกฺกวิจาราทีนํ ปวตฺติวเสนฯ ตทนุธมฺมตายาติ ตทนุรูปภูตาย สติยาฯ สณฺฐานวเสนาติ สณฺฐหนวเสน ปติฏฺฐานวเสนฯ ‘‘สา ปน ตทสฺสาทสงฺขาตา, ตทสฺสาทสมฺปยุตฺตกฺขนฺธสงฺขาตา วา มิจฺฉาสตี’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 799) วุตฺตํฯ ตตฺถ สาเปกฺขสฺส อุปริ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อวิคตนิกนฺติกา ตํตํปริหรณสตีติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สติยา วา นิกนฺติยา วา’’ติ วิกปฺปวจนญฺจ ยุตฺตํ โหติฯ วิเสสาธิคมวเสนาติ วิเสสาธิคมสฺส ปจฺจยภาววเสน, วิเสสํ วา อธิคจฺฉติ เอเตนาติ วิเสสาธิคโม, ตสฺส วเสนฯ นิพฺพิทาสหคตสญฺญามนสิการสมุทาจารวเสนาติ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมนิพฺพินฺทนญาณสมฺปยุตฺตสญฺญาย จ อาโภคสฺส จ ปวตฺติวเสนฯ นิพฺเพธภาคิยตาติ สจฺจานํ นิพฺพิชฺฌนปกฺขิกตา วิปสฺสนาย สํวตฺตตีติ อตฺโถฯ

กามสหคตาติ กามารมฺมณา, กามสญฺญาหิ วา โวกิณฺณาฯ อวิตกฺกสหคตาติ ‘‘กถํ นุ โข เม อวิตกฺกํ ฌานํ ภเวยฺยา’’ติ เอวํ อวิตกฺการมฺมณา อวิตกฺกวิสยาฯ กามญฺจายํ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺสา’’ติอาทิโก ปาโฐ ปญฺญาวเสน อาคโต, สมาธิสฺสาปิ ปเนตฺถ สงฺคโห อตฺเถวาติ อุทาหรณสฺส สาตฺถกตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตาย ปน ปญฺญาย สมฺปยุตฺตา สมาธีปิ จตฺตาโร โหนฺตี’’ติ เตสํ วเสน เอวํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ภาวนามยสฺส สมาธิสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา อุปจาเรกคฺคตา ‘‘กามาวจโร สมาธี’’ติ วุตฺตํฯ อธิปติํ กริตฺวาติ ‘‘ฉนฺทวโต เจ สมาธิ โหติ, มยฺหมฺปิ เอวํ โหตี’’ติ ฉนฺทํ อธิปติํ, ฉนฺทํ ธุรํ เชฏฺฐกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวาฯ ลภติ สมาธินฺติ เอวํ ยํ สมาธิํ ลภติ, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธิ, ฉนฺทาธิปติสมาธีติ อตฺโถฯ เอวํ วีริยสมาธิอาทโยปิ เวทิตพฺพาฯ

จตุกฺกเภเทติ จตุกฺกวเสน สมาธิปฺปเภทนิทฺเทเสฯ อญฺญตฺถ สมฺปโยควเสน วิจาเรน สห วตฺตมาโน วิตกฺโก ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌาเน วิโยชิโตปิ น สุฏฺฐุ วิโยชิโตติ, เตน สทฺธิํเยว วิจารสมติกฺกมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วิตกฺกวิจาราติกฺกเมน ตติย’’นฺติฯ

ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา จตุกฺกเภเท วุตฺตํ ทุติยํ ฌานนฺติ โยชนาฯ ปญฺจฌานงฺควเสนาติ ปญฺจนฺนํ ฌานานํ องฺคภาววเสน สมาธิสฺส ปญฺจวิธตา เวทิตพฺพาฯ

[40] วิภงฺเคติ ญาณวิภงฺเคฯ ตตฺถ หิ ‘‘ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสโวทาน’’นฺติ, เอตฺถ ‘‘สํกิเลส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หานภาคิโย ธมฺโมติ อปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ กามาทิอนุปกฺขนฺทนํฯ วิเสสภาคิโย ธมฺโมติ ปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิอนุปกฺขนฺทนํฯ เตนาห ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิ’’นฺติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ (วิภ. อฏฺฐ. 828) – อปคุณสฺส ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีนํ ตโต วุฏฺฐิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ โจเทนฺติ ตุทนฺติ, ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา หายติ, ตสฺมา หานภาคินี ปญฺญาฯ อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยํ ฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิ กโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา สมุทาจรนฺติ ปคุณปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมตฺถาย โจเทนฺติ ตุทนฺติ, ตสฺส ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน ปฐมชฺฌานปญฺญา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติยา ปทฏฺฐานตาย วิเสสภาคินี ปญฺญาฯ ตํสมฺปยุตฺโต สมาธิ อิธาธิปฺเปโตฯ อิมินา นเยนาติ อิมินา ปฐมชฺฌาเน วุตฺเตน วิธินา ทุติยชฺฌานาทีสุปิ หานภาคิยธมฺโม, วิเสสภาคิยธมฺโม จ เวทิตพฺโพฯ

ทสปลิโพธวณฺณนา

[41] อริยมคฺคสมฺปยุตฺโตติ โลกุตฺตรอปฺปมาณอปริยาปนฺนคฺคหเณน โลกิเยหิ อสาธารณโต, สปฺปีติกาทิคฺคหเณน สาธารณโต จ อริยมคฺคสมฺปยุตฺโต สมาธิ วุตฺโตฯ ภาวิโต โหติ สญฺญาย สมฺปยุตฺตตฺตาฯ ตนฺติ อริยมคฺคสมาธิํฯ วิสุนฺติ ปญฺญาภาวนาย วิสุํ กตฺวา น วทามฯ