สมาธิติกวณฺณนา

ปฏิลทฺธมตฺโตติ อธิคตมตฺโต อนาเสวิโต อพหุลีกโตฯ โส หิ ปริทุพฺพลภาเวน หีโน โหติฯ นาติสุภาวิโตติ อติวิย ปคุณภาวํ อปาปิโตฯ สุภาวิโตติ สุฏฺฐุ ภาวิโต สมฺมเทว ปคุณตํ อุปนีโตฯ เตนาห ‘‘วสิปฺปตฺโต’’ติฯ ฉนฺทาทีนํ หีนตาทิวเสนาปิ อิเมสํ หีนาทิตา เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ อุฬารปุญฺญผลกามตาวเสน ปวตฺติโต หีโน, โลกิยาภิญฺญาสมฺปาทนาย ปวตฺติโต มชฺฌิโม, วิเวกกามตาย อริยภาเว ฐิเตน ปวตฺติโต ปณีโต ฯ อตฺตหิตาย ภวสมฺปตฺติอตฺถํ ปวตฺติโต วา หีโน, เกวลํ อโลภชฺฌาสเยน ปวตฺติโต มชฺฌิโม, ปรหิตาย ปวตฺติโต ปณีโตฯ วฏฺฏชฺฌาสเยน วา ปวตฺติโต หีโน, วิเวกชฺฌาสเยน ปวตฺติโต มชฺฌิโม, วิวฏฺฏชฺฌาสเยน โลกุตฺตรปาทกตฺถํ ปวตฺติโต ปณีโตฯ

สทฺธิํ อุปจารสมาธินาติ สพฺเพสมฺปิ ฌานานํ อุปจารสมาธินา สหฯ วิตกฺกมตฺเตเยว อาทีนวํ ทิสฺวาติ วิตกฺเกเยว โอฬาริกโต อุปฏฺฐหนฺเต ‘‘จิตฺตสฺส โขภกรธมฺโม อย’’นฺติ อาทีนวํ ทิสฺวา วิจารญฺจ สนฺตโต มนสิ กริตฺวาฯ เตนาห ‘‘วิจาเร อทิสฺวา’’ติฯ ตํ สนฺธายาติ ตํ เอวํ ปฏิลทฺธํ สมาธิํ สนฺธายฯ เอตํ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธี’’ติ ทุติยปทํ วุตฺตํฯ ตีสูติ อาทิโต ตีสุฯ

เตสฺเววาติ เตสุ เอว จตุกฺกปญฺจกนเยสุฯ ตติเย จตุตฺเถติ จตุกฺกนเย ตติเย, ปญฺจกนเย จตุตฺเถติ โยเชตพฺพํฯ อวสาเนติ ทฺวีสุปิ นเยสุ ปริโยสานชฺฌาเนฯ ยถากฺกมํ จตุตฺเถ, ปญฺจเม วาฯ ปีติสุขสหคโต วาติ เอตฺถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ สติปิ ปีติสหคตสฺสาปิ สมาธิสฺส สุขสหคตตฺเต ตีณิปิ ปทานิ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ นิปฺปีติกสุขโต สปฺปีติกสุขสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํ สตฺถุ ปีติติกเทสนาติ นิปฺปีติกสฺเสว สุขสฺส วเสน สุขสหคโต สมาธิ คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

อุปจารภูมิยนฺติ อุปจารชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาเทฯ จิตฺตุปฺปาโท หิ สหชาตธมฺมานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 988) วิยฯ ปริตฺโต สมาธิ กามาวจรภาวโตฯ

สมาธิจตุกฺกวณฺณนา

ปฐมสมนฺนาหาโร ภาวนํ อารภนฺตสฺส ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทินา กมฺมฏฺฐาเน ปฐมาภินิเวโสฯ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารนฺติ นีวรณวิตกฺกวิจารนิกนฺติอาทีนํ วูปสเม ถิรภูตํ กามาวจรชฺฌานํฯ ‘‘ยาว อปฺปนา’’ติ อิมินา ปุพฺพภาคปญฺญาย เอว อภิญฺญาภาโว วุตฺโต วิย ทิสฺสตีติ วทนฺติ ฯ อปฺปนาปญฺญา ปน อภิญฺญาวฯ ยทคฺเคน หิ ปุพฺพภาคปญฺญาย ทนฺธสีฆตา, ตทคฺเคน อปฺปนาปญฺญายปีติฯ สมุทาจารคหณตายาติ สมุทาจารสฺส คหณภาเวน, ปวตฺติพาหุลฺลโตติ อตฺโถฯ อสุขาเสวนาติ กสิรภาวนาฯ

ปลิโพธุปจฺเฉทาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ภาวนาวิธานาปริหาปนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อสปฺปายเสวีติ อุปจาราธิคมโต ปุพฺเพ อสปฺปายเสวิตาย ทุกฺขา ปฏิปทาฯ ปจฺฉา อสปฺปายเสวิตาย ทนฺธา อภิญฺญา โหติฯ สปฺปายเสวิโนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปุพฺพภาเคติ อุปจารชฺฌานาธิคมโต โอรภาเคฯ อปรภาเคติ ตโต อุทฺธํฯ ตสฺส โวมิสฺสกตาติ โย ปุพฺพภาเค อสปฺปายํ เสวิตฺวา อปรภาเค สปฺปายเสวี, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาฯ อิตรสฺส สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา โหติฯ เอวํ ปฐมจตุตฺถานํ โวมิสฺสกตาย ทุติยตติยาติ อตฺโถฯ อกตปลิโพธุปจฺเฉทสฺส สปริปนฺถตาย ปฏิปทา ทุกฺขา โหติ, อิตรสฺส สุขาฯ อสมฺปาทิตอปฺปนาโกสลฺลสฺส ญาณสฺส อวิสทตาย ทนฺธา อภิญฺญา โหติ, วิสทตาย ขิปฺปา อภิญฺญาฯ

ตณฺหาอวิชฺชาวเสนาติ ตณฺหาอวิชฺชานํ อภิภวานภิภววเสนฯ สมถวิปสฺสนาธิการวเสนาติ สมถวิปสฺสนาสุ อสโต, สโต จ อธิการสฺส วเสนฯ ตณฺหาย สมาธิสฺส อุชุปฏิปกฺขตฺตา สา สมถปฏิปทาย ปริปนฺถินีติ อาห ‘‘ตณฺหาภิภูตสฺส หิ ทุกฺขา ปฏิปทา โหตี’’ติฯ อภิภโว จสฺสา อิตรกิเลเสหิ อธิกตาย อนภิภูตสฺส ตณฺหายาติ อธิการโต เวทิตพฺพํฯ ตถา อวิชฺชา ปญฺญาย อุชุปฏิปกฺขาติ ตทภิภูตสฺส ทนฺธาภิญฺญตา วุตฺตาฯ อกตาธิกาโรติ ภวนฺตเร อกตปริจโย ยถา ปคุณํ กตฺวา วิสฺสฏฺฐคนฺโถ อปฺปมตฺตเกน ปโยเคน สุปฺปวตฺติ วาจุคฺคโตว โหติ, เอวํ ปุพฺเพ กตปริจยสฺส ภาวนา อปฺปกสิเรเนว อิชฺฌตีติ อาห ‘‘กตาธิการสฺส สุขา’’ติฯ สฺวายํ อกโต, กโต จ อธิกาโร สมถนิสฺสิโต ปฏิปทายํ วุตฺโต สมาธิปฺปธานตฺตา ปฏิปทายฯ วิปสฺสนานิสฺสิโต อภิญฺญายํ ญาณปฺปธานตฺตา อปฺปนายฯ กิเลสินฺทฺริยวเสนาติ ติกฺขาติกฺขานํ กิเลสินฺทฺริยานํ วเสนฯ