ทุกฺขาปฏิปโท จ โส ทนฺธาภิญฺโญ จาติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺโญ , สมาธิฯ ตทาทิวเสนฯ จตุฌานงฺควเสนาติ จตุนฺนํ ฌานานํ องฺคภาววเสน, จตุกฺกนยวเสน เจตํ วุตฺตํฯ หานภาคิยาทิวเสนาติ หานโกฏฺฐาสิกาทิวเสนฯ

สมาธิเอกกทุกวณฺณนา

ฉนฺนํ อนุสฺสติฏฺฐานานนฺติ พุทฺธานุสฺสติอาทีนํ ฉนฺนํ อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานานํฯ อิเมสํ วเสนาติ อิเมสํ ทสนฺนํ กมฺมฏฺฐานานํ วเสนฯ ‘‘ปุพฺพภาเค เอกคฺคตา’’ติ อิมินา อปฺปนาย อุปการกนานาวชฺชนุปจารสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, น เอกาวชฺชนสฺเสวฯ อปฺปนาสมาธีนนฺติ อุปกตฺตพฺพอุปการกสมฺพนฺเธ สามิวจนํ ‘‘ปุริสสฺส อตฺโถ’’ติอาทีสุ วิยฯ ปริกมฺมนฺติ โคตฺรภุฯ อปริตฺโต สมาธีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตีสุ ภูมีสูติ กามรูปารูปภูมีสุฯ กุสลจิตฺเตกคฺคตาย อธิปฺเปตตฺตา ‘‘อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สิยา สปฺปีติโก, สิยา นิปฺปีติโกติ อนิยมวจนํ อุปจารสมาธิสามญฺเญน สพฺเพสมฺปิ วา ฌานานํ นานาวชฺชนวีถิยํ อุปจารสมาธิ สิยา สปฺปีติโก, สิยา นิปฺปีติโกฯ เอกาวชฺชนวีถิยํ ปน อาทิโต ทุกติกชฺฌานานํ อุปจารสมาธิ สปฺปีติโกว, อิตเรสํ นิปฺปีติโกว, วิสภาคเวทนสฺส จิตฺตสฺส อาเสวนปจฺจยตาภาวโต, เอกวีถิยํ เวทนาปริวตฺตนาภาวโต จฯ สิยา สุขสหคโต, สิยา อุเปกฺขาสหคโตติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปน ‘‘ทุกติกชฺฌานาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ‘‘ติกจตุกฺกชฺฌานาน’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ

สมาธิติกวณฺณนา

ปฏิลทฺธมตฺโตติ อธิคตมตฺโต อนาเสวิโต อพหุลีกโตฯ โส หิ ปริทุพฺพลภาเวน หีโน โหติฯ นาติสุภาวิโตติ อติวิย ปคุณภาวํ อปาปิโตฯ สุภาวิโตติ สุฏฺฐุ ภาวิโต สมฺมเทว ปคุณตํ อุปนีโตฯ เตนาห ‘‘วสิปฺปตฺโต’’ติฯ ฉนฺทาทีนํ หีนตาทิวเสนาปิ อิเมสํ หีนาทิตา เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ อุฬารปุญฺญผลกามตาวเสน ปวตฺติโต หีโน, โลกิยาภิญฺญาสมฺปาทนาย ปวตฺติโต มชฺฌิโม, วิเวกกามตาย อริยภาเว ฐิเตน ปวตฺติโต ปณีโต ฯ อตฺตหิตาย ภวสมฺปตฺติอตฺถํ ปวตฺติโต วา หีโน, เกวลํ อโลภชฺฌาสเยน ปวตฺติโต มชฺฌิโม, ปรหิตาย ปวตฺติโต ปณีโตฯ วฏฺฏชฺฌาสเยน วา ปวตฺติโต หีโน, วิเวกชฺฌาสเยน ปวตฺติโต มชฺฌิโม, วิวฏฺฏชฺฌาสเยน โลกุตฺตรปาทกตฺถํ ปวตฺติโต ปณีโตฯ

สทฺธิํ อุปจารสมาธินาติ สพฺเพสมฺปิ ฌานานํ อุปจารสมาธินา สหฯ วิตกฺกมตฺเตเยว อาทีนวํ ทิสฺวาติ วิตกฺเกเยว โอฬาริกโต อุปฏฺฐหนฺเต ‘‘จิตฺตสฺส โขภกรธมฺโม อย’’นฺติ อาทีนวํ ทิสฺวา วิจารญฺจ สนฺตโต มนสิ กริตฺวาฯ เตนาห ‘‘วิจาเร อทิสฺวา’’ติฯ ตํ สนฺธายาติ ตํ เอวํ ปฏิลทฺธํ สมาธิํ สนฺธายฯ เอตํ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธี’’ติ ทุติยปทํ วุตฺตํฯ ตีสูติ อาทิโต ตีสุฯ

เตสฺเววาติ เตสุ เอว จตุกฺกปญฺจกนเยสุฯ ตติเย จตุตฺเถติ จตุกฺกนเย ตติเย, ปญฺจกนเย จตุตฺเถติ โยเชตพฺพํฯ อวสาเนติ ทฺวีสุปิ นเยสุ ปริโยสานชฺฌาเนฯ ยถากฺกมํ จตุตฺเถ, ปญฺจเม วาฯ ปีติสุขสหคโต วาติ เอตฺถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ สติปิ ปีติสหคตสฺสาปิ สมาธิสฺส สุขสหคตตฺเต ตีณิปิ ปทานิ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ นิปฺปีติกสุขโต สปฺปีติกสุขสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํ สตฺถุ ปีติติกเทสนาติ นิปฺปีติกสฺเสว สุขสฺส วเสน สุขสหคโต สมาธิ คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

อุปจารภูมิยนฺติ อุปจารชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาเทฯ จิตฺตุปฺปาโท หิ สหชาตธมฺมานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 988) วิยฯ ปริตฺโต สมาธิ กามาวจรภาวโตฯ