3. กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทสวณฺณนา

[38] อปฺปิจฺฉตาทีหีติ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิสลฺเลขปวิเวกาปจยวีริยารมฺภาทีหิฯ ปริโยทาเตติ สุวิสุทฺเธ นิรุปกฺกิเลเสฯ อิมสฺมิํ สีเลติ ยถาวุตฺเต จตุปาริสุทฺธิสีเลฯ ‘‘จิตฺตํ ภาวย’’นฺติ อิมเมว เทสนํ สนฺธายาห ‘‘อติสงฺเขปเทสิตตฺตา’’ติฯ โก สมาธีติ สรูปปุจฺฉาฯ เกนฏฺเฐน สมาธีติ เกน อตฺเถน สมาธีติ วุจฺจติ, ‘‘สมาธี’’ติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ กติวิโธติ ปเภทปุจฺฉาฯ

‘‘โก สมาธี’’ติ กามญฺจายํ สรูปปุจฺฉา, วิภาควนฺตานํ ปน สรูปวิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ วิภาโค ตาว อนวเสสโต ทสฺเสตพฺโพฯ ตํทสฺสเน จ อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมาธิ พหุวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พหุวิโธติ กุสลาทิวเสน อเนกวิโธฯ นานปฺปการโกติ อาลมฺพนมนสิการฉนฺทปณิธิอธิโมกฺขอภินีหารสญฺญานานตฺตาทินานปฺปกาโรฯ น สาเธยฺยาติ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนา อิธ อธิปฺเปตตฺโถ, ตญฺจ น สาเธยฺยฯ ฌานวิโมกฺขาทีสุ หิ สมาธิํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส ลพฺภมาเนหิ วิภาเคหิ วิสฺสชฺชเน กริยมาเน ฌานวิภงฺคาทีสุ (วิภ. 508 อาทโย) อาคโต สพฺโพ สมาธิปเภโท วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยาฯ ตถา จ สติ ยฺวายํ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนาวิธิ อธิปฺเปโต, ตสฺส วิสฺสชฺชนาย โอกาโสว น ภเวยฺยฯ กิญฺจ เยนสฺส ติกจตุกฺกฌานิเกน หีนาทิเภทภินฺเนน ปวตฺติวิภาเคน พฺรหฺมปาริสชฺชาทิวเสน นววิโธ, ปญฺจมชฺฌานิเกน เวหปฺผลาทิวเสน ทสวิโธ วา เอกาทสวิโธ วา ภวปฺปเภโท นิปฺปชฺชติฯ สฺวาสฺส ปวตฺติวิภาโค อยํ โสติ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมาโน วิกฺเขปาย สิยา, ยถา ตํ อวิสเยฯ เตนาห ‘‘อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺยา’’ติฯ กุสลจิตฺเตกคฺคตาติ กุสลา อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา จิตฺเตกคฺคตาฯ

จิตฺตเจตสิกานํ สมํ อวิสารวเสน สมฺปิณฺเฑนฺตสฺส วิย อาธานํ สมาธานํฯ อวิสารลกฺขโณ หิ สมาธิ, สมฺปิณฺฑนรโส จฯ สมฺมา อวิกฺขิปนวเสน อาธานํ สมาธานํฯ

อวิกฺเขปลกฺขโณ วา หิ สมาธิ, วิกฺเขปวิทฺธํสนรโส จาติฯ สฺวายํ ยสฺมา เอการมฺมเณ จิตฺตสฺส ฐิติเหตุ, ตสฺมา ‘‘ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ ตถา เหส ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิตี’’ติ (ธ. ส. 15) นิทฺทิฏฺโฐฯ เอการมฺมณคฺคหณญฺเจตฺถ สมาธิสฺส สนฺตานฏฺฐิติภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิสฺส อฏฺฐกถายํ ทีปจฺจิฏฺฐิติ นิทสฺสิตาฯ อานุภาเวนาติ พเลน, ปจฺจยภาเวนาติ อตฺโถฯ อวิกฺขิปมานาติ น วิกฺขิปมานา วูปสมมานาฯ อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน หิ สมาธิฯ เอเตนสฺส วิกฺเขปปฏิปกฺขตํ ทสฺเสติฯ อวิปฺปกิณฺณาติ อวิสฏาฯ เอเตน อวิสารลกฺขณตํฯ

สยํ น วิกฺขิปติ, สมฺปยุตฺตา วา น วิกฺขิปนฺติ เอเตนาติ อวิกฺเขโป, โส ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อวิกฺเขปลกฺขโณฯ วิกฺเขปํ วิทฺธํเสติ, ตถา วา สมฺปชฺชตีติ วิกฺเขปวิทฺธํสนรโสฯ อุทฺธจฺเจ อวิกมฺปนวเสน ปจฺจุปติฏฺฐติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อวิกมฺปนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ สุขนฺติ นิรามิสํ สุขํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[39] อวิกฺเขปลกฺขณํ นาม สมาธิสฺส อาเวณิโก สภาโว, น เตนสฺส โกจิ วิภาโค ลพฺภตีติ อาห ‘‘อวิกฺเขปลกฺขเณน ตาว เอกวิโธ’’ติฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อปฺเปนฺโต วิย ปวตฺตตีติ วิตกฺโก อปฺปนาฯ ตถา หิ โส ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ (ธ. ส. 7) นิทฺทิฏฺโฐฯ ตปฺปมุขตาวเสน ปน สพฺพสฺมิํ มหคฺคตานุตฺตเร ฌานธมฺเม ‘‘อปฺปนา’’ติ อฏฺฐกถาโวหาโรฯ ตถา ตสฺส อนุปฺปตฺติฏฺฐานภูเต ปริตฺตฌาเน อุปจารโวหาโรฯ คามาทีนํ สมีปฏฺฐาเน คามูปจาราทิสมญฺญา วิยาติ อาห ‘‘อุปจารปฺปนาวเสน ทุวิโธ’’ติฯ อิธ ปน สมาธิวเสน เวทิตพฺพํฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตปฺปริยาปนฺนตาย โลเก นิยุตฺโต, ตตฺถ วา วิทิโตติ โลกิโยฯ ตตฺถ อปริยาปนฺนตาย โลกโต อุตฺตโร อุตฺติณฺโณติ โลกุตฺตโรฯ กามญฺเจตฺถ โลกิยสมาธิ ภาเวตพฺพภาเวน คยฺหติ, อุภยํ ปน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตโต อิตรํ นิทฺธาเรตุํ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิโธ’’ติ วุตฺตํฯ สปฺปีติกนิปฺปีติกวเสนาติ สห ปีติยา วตฺตตีติ สปฺปีติโก, ปีติสมฺปยุตฺโตฯ นตฺถิ เอตสฺส ปีตีติ นิปฺปีติโก, ปีติวิปฺปยุตฺโตฯ เตสํ วเสนฯ

สุเขน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คโตติ สุขสหคโต , สุขสมฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ อุเปกฺขาสหคเตปิ เอเสว นโยฯ อุเปกฺขาติ เจตฺถ อทุกฺขมสุขเวทนา อธิปฺเปตาฯ สา หิ สุขทุกฺขาการปวตฺติํ อุเปกฺขติ มชฺฌตฺตาการสณฺฐิตตฺตาฯ สุขสหคต-ปเทน เจตฺถ สปฺปีติโก, นิปฺปีติเกกเทโส จ สงฺคหิโต, อุเปกฺขาสหคต-ปเทน ปน นิปฺปีติเกกเทโสวาติ อยเมเตสํ ปทานํ วิเสโสฯ

สภาวโต, ปจฺจยโต, ผลโต จ มชฺฌิมปณีเตหิ นิหีโน, เตสํ วา คุเณหิ ปริหีโนติ หีโน, อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีโต ปณีโต, อุภินฺนํ มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโมฯ สมฺปโยควเสน ปวตฺตมาเนน สห วิตกฺเกน สวิตกฺโก, สห วิจาเรน สวิจาโร, สวิตกฺโก จ โส สวิจาโร จาติ สวิตกฺกสวิจาโรฯ อาทิ-สทฺเทน อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อวิตกฺกาวิจาโร จ คหิโตฯ ตตฺถ วิจารโต อุตฺตริ วิตกฺเกน สมฺปโยคาภาวโต อวิตกฺโก จ โส วิจารมตฺโต จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺโตฯ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ วา มตฺต-สทฺโทฯ สวิตกฺกสวิจาโร หิ สมาธิ วิตกฺกวิสิฏฺเฐน วิจาเรน สวิจาโร, อยํ ปน วิจารมตฺเตน วิตกฺกสงฺขาตวิเสสรหิเตน, ตสฺมา อวิตกฺกวิจารมตฺโตฯ อถ วา ภาวนาย ปหีนตฺตา วิตกฺกาภาเวนายํ วิจารมตฺโต, น วิจารโต อญฺญสฺส อตฺตโน สมฺปยุตฺตธมฺมสฺส กสฺสจิ อภาวาติ ทสฺเสตุํ อวิตกฺก-วจเนน วิจารมตฺต-ปทํ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ อุภยรหิโต อวิตกฺกาวิจาโรฯ ปีติสหคตาทิวเสนาติ ปีติสหคตสุขสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสนฯ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ สุขสหคตทุเก วุตฺตนยเมวฯ ปฏิปกฺเขหิ สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺโตฯ ปริตฺตนฺติ วา อปฺปมตฺตกํ วุจฺจติ, อยมฺปิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺโต วิยาติ ปริตฺโตฯ กิเลสวิกฺขมฺภนโต, วิปุลผลโต, ทีฆสนฺตานโต จ มหนฺตภาวํ คโต, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทาทีหิ คโต ปฏิปนฺโนติ มหคฺคโตฯ อารมฺมณกรณวเสนาปิ นตฺถิ เอตสฺส ปมาณกรธมฺมา, เตสํ วา ปฏิปกฺโขติ อปฺปมาโณฯ

ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายาติ ปฏิปทา, ปุพฺพภาคภาวนาฯ ทุกฺขา กิจฺฉา ปฏิปทา เอตสฺสาติ ทุกฺขาปฏิปโทฯ ปกติปญฺญาย อภิวิสิฏฺฐตฺตา อภิญฺญา นาม อปฺปนาวหา ภาวนาปญฺญา, ทนฺธา มนฺทา อภิญฺญา เอตสฺสาติ ทนฺธาภิญฺโญฯ

ทุกฺขาปฏิปโท จ โส ทนฺธาภิญฺโญ จาติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺโญ , สมาธิฯ ตทาทิวเสนฯ จตุฌานงฺควเสนาติ จตุนฺนํ ฌานานํ องฺคภาววเสน, จตุกฺกนยวเสน เจตํ วุตฺตํฯ หานภาคิยาทิวเสนาติ หานโกฏฺฐาสิกาทิวเสนฯ

สมาธิเอกกทุกวณฺณนา

ฉนฺนํ อนุสฺสติฏฺฐานานนฺติ พุทฺธานุสฺสติอาทีนํ ฉนฺนํ อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานานํฯ อิเมสํ วเสนาติ อิเมสํ ทสนฺนํ กมฺมฏฺฐานานํ วเสนฯ ‘‘ปุพฺพภาเค เอกคฺคตา’’ติ อิมินา อปฺปนาย อุปการกนานาวชฺชนุปจารสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, น เอกาวชฺชนสฺเสวฯ อปฺปนาสมาธีนนฺติ อุปกตฺตพฺพอุปการกสมฺพนฺเธ สามิวจนํ ‘‘ปุริสสฺส อตฺโถ’’ติอาทีสุ วิยฯ ปริกมฺมนฺติ โคตฺรภุฯ อปริตฺโต สมาธีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตีสุ ภูมีสูติ กามรูปารูปภูมีสุฯ กุสลจิตฺเตกคฺคตาย อธิปฺเปตตฺตา ‘‘อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สิยา สปฺปีติโก, สิยา นิปฺปีติโกติ อนิยมวจนํ อุปจารสมาธิสามญฺเญน สพฺเพสมฺปิ วา ฌานานํ นานาวชฺชนวีถิยํ อุปจารสมาธิ สิยา สปฺปีติโก, สิยา นิปฺปีติโกฯ เอกาวชฺชนวีถิยํ ปน อาทิโต ทุกติกชฺฌานานํ อุปจารสมาธิ สปฺปีติโกว, อิตเรสํ นิปฺปีติโกว, วิสภาคเวทนสฺส จิตฺตสฺส อาเสวนปจฺจยตาภาวโต, เอกวีถิยํ เวทนาปริวตฺตนาภาวโต จฯ สิยา สุขสหคโต, สิยา อุเปกฺขาสหคโตติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปน ‘‘ทุกติกชฺฌานาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ‘‘ติกจตุกฺกชฺฌานาน’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ