3. กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทสวณฺณนา

[38] อปฺปิจฺฉตาทีหีติ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิสลฺเลขปวิเวกาปจยวีริยารมฺภาทีหิฯ ปริโยทาเตติ สุวิสุทฺเธ นิรุปกฺกิเลเสฯ อิมสฺมิํ สีเลติ ยถาวุตฺเต จตุปาริสุทฺธิสีเลฯ ‘‘จิตฺตํ ภาวย’’นฺติ อิมเมว เทสนํ สนฺธายาห ‘‘อติสงฺเขปเทสิตตฺตา’’ติฯ โก สมาธีติ สรูปปุจฺฉาฯ เกนฏฺเฐน สมาธีติ เกน อตฺเถน สมาธีติ วุจฺจติ, ‘‘สมาธี’’ติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ กติวิโธติ ปเภทปุจฺฉาฯ

‘‘โก สมาธี’’ติ กามญฺจายํ สรูปปุจฺฉา, วิภาควนฺตานํ ปน สรูปวิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ วิภาโค ตาว อนวเสสโต ทสฺเสตพฺโพฯ ตํทสฺสเน จ อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมาธิ พหุวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พหุวิโธติ กุสลาทิวเสน อเนกวิโธฯ นานปฺปการโกติ อาลมฺพนมนสิการฉนฺทปณิธิอธิโมกฺขอภินีหารสญฺญานานตฺตาทินานปฺปกาโรฯ น สาเธยฺยาติ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนา อิธ อธิปฺเปตตฺโถ, ตญฺจ น สาเธยฺยฯ ฌานวิโมกฺขาทีสุ หิ สมาธิํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส ลพฺภมาเนหิ วิภาเคหิ วิสฺสชฺชเน กริยมาเน ฌานวิภงฺคาทีสุ (วิภ. 508 อาทโย) อาคโต สพฺโพ สมาธิปเภโท วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยาฯ ตถา จ สติ ยฺวายํ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนาวิธิ อธิปฺเปโต, ตสฺส วิสฺสชฺชนาย โอกาโสว น ภเวยฺยฯ กิญฺจ เยนสฺส ติกจตุกฺกฌานิเกน หีนาทิเภทภินฺเนน ปวตฺติวิภาเคน พฺรหฺมปาริสชฺชาทิวเสน นววิโธ, ปญฺจมชฺฌานิเกน เวหปฺผลาทิวเสน ทสวิโธ วา เอกาทสวิโธ วา ภวปฺปเภโท นิปฺปชฺชติฯ สฺวาสฺส ปวตฺติวิภาโค อยํ โสติ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมาโน วิกฺเขปาย สิยา, ยถา ตํ อวิสเยฯ เตนาห ‘‘อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺยา’’ติฯ กุสลจิตฺเตกคฺคตาติ กุสลา อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา จิตฺเตกคฺคตาฯ

จิตฺตเจตสิกานํ สมํ อวิสารวเสน สมฺปิณฺเฑนฺตสฺส วิย อาธานํ สมาธานํฯ อวิสารลกฺขโณ หิ สมาธิ, สมฺปิณฺฑนรโส จฯ สมฺมา อวิกฺขิปนวเสน อาธานํ สมาธานํฯ