สญฺญากฺขนฺธกถา

[457] อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ สญฺชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ สญฺชานนลกฺขณํ นาม สญฺญาวฯ ยถาห – ‘‘สญฺชานาติ สญฺชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา สญฺญาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.450)ฯ สา ปเนสา สญฺชานนลกฺขเณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จฯ

ตตฺถ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตาฯ น หิ ตํ วิญฺญาณํ อตฺถิ, ยํ สญฺญาย วิปฺปยุตฺตํ, ตสฺมา ยตฺตโก วิญฺญาณสฺส เภโท, ตตฺตโก สญฺญายาติฯ

สา ปเนสา เอวํ วิญฺญาเณน สมปฺปเภทาปิ ลกฺขณาทิโต สพฺพาว สญฺชานนลกฺขณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา (อุทา. 54) วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิยาติฯ

อิทํ สญฺญากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯ

สงฺขารกฺขนฺธกถา

[458] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถ อภิสงฺขรณลกฺขณํ นาม ราสิกรณลกฺขณํฯ กิํ ปน ตนฺติ, สงฺขาราเยวฯ ยถาห – ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ เต อภิสงฺขรณลกฺขณา, อายูหนรสา, วิปฺผารปจฺจุปฏฺฐานา, เสสขนฺธตฺตยปทฏฺฐานาฯ

เอวํ ลกฺขณาทิโต เอกวิธาปิ จ ชาติวเสน ติวิธา กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตาติ ฯ เตสุ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา กุสลาฯ อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลาฯ อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตาฯ

ตตฺถ กามาวจรปฐมกุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา สตฺตวีสติ, เยวาปนกา จตฺตาโร, อนิยตา ปญฺจาติ ฉตฺติํสฯ

ตตฺถ ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, วีริยํ, ชีวิตํ, สมาธิ, สทฺธา, สติ, หิรี, โอตฺตปฺปํ, อโลโภ, อโทโส, อโมโห, กายปสฺสทฺธิ, จิตฺตปสฺสทฺธิ, กายลหุตา, จิตฺตลหุตา, กายมุทุตา, จิตฺตมุทุตา, กายกมฺมญฺญตา, จิตฺตกมฺมญฺญตา, กายปาคุญฺญตา, จิตฺตปาคุญฺญตา, กายุชุกตา, จิตฺตุชุกตาติ อิเม สรูเปน อาคตา สตฺตวีสติ (ธ. ส. 1; ธ. ส. อฏฺฐ. 1 เยวาปนกวณฺณนา)ฯ ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, มนสิกาโร, ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโร (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 เยวาปนกวณฺณนา)ฯ กรุณา, มุทิตา, กายทุจฺจริตวิรติ, วจีทุจฺจริตวิรติ, มิจฺฉาชีววิรตีติ อิเม อนิยตา ปญฺจฯ เอเต หิ กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชมานาปิ จ น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติฯ

[459] ตตฺถ ผุสตีติ ผสฺโสฯ สฺวายํ ผุสนลกฺขโณฯ สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนฯ อยญฺหิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติฯ เอกเทเสน จ อนลฺลิยมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ อารมฺมณญฺจ สงฺฆฏฺเฏติ, ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ตชฺชาสมนฺนาหาเรน เจว อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยเนว อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนติ วุจฺจติฯ เวทนาธิฏฺฐานภาวโต ปน นิจฺจมฺมคาวี (สํ. นิ. 2.63) วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

[460] เจตยตีติ เจตนาฯ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถฯ สา เจตนาภาวลกฺขณา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกา เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกีอาทโย วิยฯ อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ จ ปนายํ สมฺปยุตฺตานํ อุสฺสหนภาเวน ปวตฺตมานา ปากฏา โหติฯ

วิตกฺกวิจารปีตีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ ปถวีกสิณนิทฺเทเส ปฐมชฺฌานวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. 1.71) วุตฺตเมวฯ

[461] วีรภาโว วีริยํฯ ตํ อุสฺสหนลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. 4.113) วจนโต สํเวคปทฏฺฐานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ วา, สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[462] ชีวนฺติ เตน, สยํ วา ชีวติ, ชีวนมตฺตเมว วา ตนฺติ ชีวิตํฯ ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส รูปชีวิเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ตญฺหิ รูปธมฺมานํ ชีวิตํ, อิทํ อรูปธมฺมานนฺติ อิทเมเวตฺถ นานากรณํฯ

[463] อารมฺมเณ จิตฺตํ สมํ อาธิยติ, สมฺมา วา อาธิยติ, สมาธานมตฺตเมว วา เอตํ จิตฺตสฺสาติ สมาธิฯ โส อวิสารลกฺขโณ, อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน, วิเสสโต สุขปทฏฺฐาโน, นิวาเต ทีปจฺจีนํ ฐิติ วิย เจตโส ฐิตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[464] สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธาฯ สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิยฯ อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺฐานา, อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานา, สทฺธมฺมสฺสวนาทิโสตาปตฺติยงฺค(ที. นิ. 3.311; สํ. นิ. 5.1001) ปทฏฺฐานา วา, หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

[465] สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติฯ สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา, วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา วา, ถิรสญฺญาปทฏฺฐานา, กายาทิสติปฏฺฐานปทฏฺฐานา วาฯ อารมฺมเณ ทฬฺหปติฏฺฐิตตฺตา ปน เอสิกา วิย, จกฺขุทฺวาราทิรกฺขณโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺฐพฺพาฯ

[466] กายทุจฺจริตาทีหิ หิริยตีติ หิรีฯ ลชฺชาเยตํ อธิวจนํฯ เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํฯ ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรีฯ อุตฺตาสนลกฺขณํ โอตฺตปฺปํฯ ลชฺชากาเรน ปาปานํ อกรณรสา หิรีฯ อุตฺตาสากาเรน โอตฺตปฺปํฯ วุตฺตปฺปกาเรเนว จ ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานา เอตา, อตฺตคารวปรคารวปทฏฺฐานาฯ อตฺตานํ ครุํ กตฺวา หิริยา ปาปํ ชหาติ กุลวธู วิยฯ ปรํ ครุํ กตฺวา โอตฺตปฺเปน ปาปํ ชหาติ เวสิยา วิยฯ อิเม จ ปน ทฺเว ธมฺมา โลกปาลกาติ (อ. นิ. 2.9) ทฏฺฐพฺพาฯ

[467] น ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภฯ อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ เตสุ อโลโภ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อเคธลกฺขโณ, อลคฺคภาวลกฺขโณ วา กมลทเล ชลพินฺทุ วิยฯ อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺฐาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิยฯ

[468] อโทโส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยรโส, ปริฬาหวินยรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐาโน ปุณฺณจนฺโท วิยฯ

[469] อโมโห ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขโณ, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขโณ วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรโส ปทีโป วิยฯ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโน อรญฺญคตสุเทสโก วิยฯ ตโยปิ เจเต สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[470] กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิฯ จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิฯ กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธาฯ อุโภปิ ปเนตา เอกโต กตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา กายจิตฺตปสฺสทฺธิโย, กายจิตฺตทรถนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายสฺส ลหุภาโว กายลหุตาฯ จิตฺตสฺส ลหุภาโว จิตฺตลหุตาฯ ตา กายจิตฺตครุภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตาฯ จิตฺตสฺส มุทุภาโว จิตฺตมุทุตาฯ ตา กายจิตฺตตฺถมฺภวูปสมลกฺขณา , กายจิตฺตถทฺธภาวนิมทฺทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺฐิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายสฺส กมฺมญฺญภาโว กายกมฺมญฺญตาฯ จิตฺตสฺส กมฺมญฺญภาโว จิตฺตกมฺมญฺญตาฯ ตา กายจิตฺตากมฺมญฺญภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตากมฺมญฺญภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ อกมฺมญฺญภาวกราวเสสนีวรณาทิปฏิปกฺขภูตา, ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายสฺส ปาคุญฺญภาโว กายปาคุญฺญตาฯ จิตฺตสฺส ปาคุญฺญภาโว จิตฺตปาคุญฺญตาฯ ตา กายจิตฺตานํ อเคลญฺญภาวลกฺขณา, กายจิตฺตเคลญฺญนิมทฺทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ เคลญฺญกรอสทฺธิยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตาฯ จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตาฯ ตา กายจิตฺตอชฺชวลกฺขณา, กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมทฺทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานาฯ กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเฐยฺยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[471] ฉนฺโทติ กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา โส กตฺตุกามตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺฐานํฯ อารมฺมณคฺคหเณ อยํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

[472] อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโขฯ โส สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐาโน, สนฺนิฏฺเฐยฺยธมฺมปทฏฺฐาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

[473] กิริยา กาโรฯ มนมฺหิ กาโร มนสิกาโรฯ ปุริมมนโต วิสทิสมนํ กโรตีติปิ มนสิกาโรฯ สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโรฯ

ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนมฺหิ กาโรติ มนสิกาโรฯ โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, อารมฺมณปทฏฺฐาโนฯ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน, อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํฯ ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํฯ น เต อิธ อธิปฺเปตาฯ

[474] เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนภาเวน สมปฺปวตฺตานํ อาชานียานํ อชฺฌุเปกฺขกสารถิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

กรุณามุทิตา จ พฺรหฺมวิหารนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.262) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺหิ ตา อปฺปนาปฺปตฺตา รูปาวจรา, อิมา กามาวจราติ อยเมว วิเสโสฯ

เกจิ ปน เมตฺตุเปกฺขาโยปิ อนิยเตสุ อิจฺฉนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ อตฺถโต หิ อโทโสเยว เมตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว อุเปกฺขาติฯ

[475] กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติฯ เอส นโย เสสาสุปิฯ ลกฺขณาทิโต ปเนตา ติสฺโสปิ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, อมทฺทนลกฺขณาติ วุตฺตํ โหติฯ กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺฐานา, สทฺธาหิโรตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺฐานา, ปาปกิริยโต จิตฺตสฺส วิมุขภาวภูตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[476] อิติ อิเมว ฉตฺติํส สงฺขารา ปฐเมน กามาวจรกุสลวิญฺญาเณน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยถา จ ปฐเมน, เอวํ ทุติเยนาปิฯ สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสฯ

ตติเยน ปน ฐเปตฺวา อโมหํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ ตถา จตุตฺเถนฯ สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสฯ

ปฐเม วุตฺเตสุ ปน ฐเปตฺวา ปีติํ อวเสสา ปญฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติฯ ยถา จ ปญฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเฐนาปิฯ สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสฯ สตฺตเมน จ ปน ฐเปตฺวา อโมหํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ ตถา อฏฺฐเมนฯ สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสฯ

ปฐเม วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา วิรติตฺตยํ เสสา รูปาวจรกุสเลสุ ปฐเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติฯ ทุติเยน ตโต วิตกฺกวชฺชาฯ ตติเยน ตโต วิจารวชฺชาฯ จตุตฺเถน ตโต ปีติวชฺชาฯ ปญฺจเมน ตโต อนิยเตสุ กรุณามุทิตาวชฺชาฯ เตเยว จตูสุ อารุปฺปกุสเลสุฯ อรูปาวจรภาโวเยว หิ เอตฺถ วิเสโสฯ

โลกุตฺตเรสุ ปฐมชฺฌานิเก ตาว มคฺควิญฺญาเณ ปฐมรูปาวจรวิญฺญาเณ วุตฺตนเยน, ทุติยชฺฌานิกาทิเภเท ทุติยรูปาวจรวิญฺญาณาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

กรุณามุทิตานํ ปน อภาโว, นิยตวิรติตา , โลกุตฺตรตา จาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เอวํ ตาว กุสลาเยว สงฺขารา เวทิตพฺพาฯ

[477] อกุสเลสุ โลภมูเล ปฐมากุสลสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เตรส, เยวาปนกา จตฺตาโรติ สตฺตรสฯ ตตฺถ ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, วีริยํ, ชีวิตํ, สมาธิ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ, โลโภ, โมโห, มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเม สรูเปน อาคตา เตรส (ธ. ส. 365; ธ. ส. อฏฺฐ. 365)ฯ ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, อุทฺธจฺจํ, มนสิกาโรติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโร (ธ. ส. อฏฺฐ. 365)ฯ

[478] ตตฺถ น หิริยตีติ อหิริโกฯ อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํฯ น โอตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํฯ เตสุ อหิริกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วาฯ อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน หิโรตฺตปฺปานํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพฯ

[479] ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโหฯ เตสุ โลโภ อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํสเปสิ วิยฯ อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺฐาโน เตลญฺชนราโค วิยฯ สํโยชนิยธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺฐาโนฯ ตณฺหานทีภาเวน วฑฺฒมาโน สีฆโสตา นที อิว มหาสมุทฺทํ อปายเมว คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[480] โมโห จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ, อญฺญาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺฐาโน, อนฺธการปจฺจุปฏฺฐาโน วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐาโน, สพฺพากุสลานํ มูลนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[481] มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตํ วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺฐานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺฐานา, ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[482] อุทฺธตภาโว อุทฺธจฺจํฯ ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺฐานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํ, จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสา กุสเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อกุสลภาโวเยว หิ อกุสลภาเวน จ ลามกตฺตํ เอเตสํ เตหิ วิเสโสฯ

[483] อิติ อิเม สตฺตรส สงฺขารา ปฐเมน อกุสลวิญฺญาเณน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยถา จ ปฐเมน, เอวํ ทุติเยนาปิฯ สสงฺขารตา ปเนตฺถ ถินมิทฺธสฺส จ อนิยตตา วิเสโสฯ

ตตฺถ ถินนตา ถินํฯ มิทฺธนตา มิทฺธํฯ อนุสฺสาหสํหนนตา อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถฯ ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํฯ ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํฯ มิทฺธํ อกมฺมญฺญตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺฐานํ, ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานํ วาฯ อุภยมฺปิ อรติวิชมฺภิกาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํฯ

ตติเยน ปฐเม วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติฯ อยํ วิเสโส, โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺฐาโน, อุมฺมาโท วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

จตุตฺเถน ทุติเย วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยเตสุ โหติเยวฯ ปฐเม วุตฺเตสุ ปน ฐเปตฺวา ปีติํ อวเสสา ปญฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติฯ ยถา จ ปญฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเฐนาปิฯ สสงฺขารตา ปเนตฺถ ถินมิทฺธสฺส จ อนิยตภาโว วิเสโสฯ สตฺตเมน ปญฺจเม วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา ทิฏฺฐิํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติฯ อฏฺฐเมน ฉฏฺเฐ วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา ทิฏฺฐิํ อวเสสา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยเตสุ โหติเยวาติฯ

[484] โทสมูเลสุ ปน ทฺวีสุ ปฐมสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกาทส, เยวาปนกา จตฺตาโร, อนิยตา ตโยติ อฏฺฐารส ฯ ตตฺถ ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, วีริยํ, ชีวิตํ, สมาธิ, อหิริกํ, อโนปฺปตฺตํ, โทโส, โมโหติ อิเม สรูเปน อาคตา เอกาทส (ธ. ส. 413; ธ. ส. อฏฺฐ. 413)ฯ ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, อุทฺธจฺจํ, มนสิกาโรติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโร (ธ. ส. อฏฺฐ. 413)ฯ อิสฺสา, มจฺฉริยํ, กุกฺกุจฺจนฺติ อิเม อนิยตา ตโย (ธ. ส. อฏฺฐ. 413)ฯ

[485] ตตฺถ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโสฯ โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิยฯ ทูสนปจฺจุปฏฺฐาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺฐาโน, วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

[486] อิสฺสายนา อิสฺสาฯ สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณาฯ ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺฐานา, สํโยชนนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[487] มจฺฉรภาโว มจฺฉริยํฯ ตํ ลทฺธานํ วา ลภิตพฺพานํ วา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคูหนลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํ, กฏุกญฺจุกตาปจฺจุปฏฺฐานํ วา, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺฐานํ, เจตโส วิรูปภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[488] กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํฯ ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺฐานํ, กตากตปทฏฺฐานํ, ทาสพฺยมิว ทฏฺฐพฺพํฯ เสสา วุตฺตปฺปการาเยวาติฯ

อิติ อิเม อฏฺฐารส สงฺขารา ปฐเมน โทสมูเลน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยถา จ ปฐเมน, เอวํ ทุติเยนาปิฯ สสงฺขารตา ปน อนิยเตสุ จ ถินมิทฺธสมฺภโวว วิเสโสฯ

[489] โมหมูเลสุ ทฺวีสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตน ตาว ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, วีริยํ, ชีวิตํ, จิตฺตฏฺฐิติ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ , โมโห, วิจิกิจฺฉาติ สรูเปน อาคตา เอกาทส (ธ. ส. 422; ธ. ส. อฏฺฐ. 422), อุทฺธจฺจํ, มนสิกาโรติ เยวาปนกา ทฺเว จาติ เตรสฯ

[490] ตตฺถ จิตฺตฏฺฐิตีติ ปวตฺติฏฺฐิติมตฺโต ทุพฺพโล สมาธิฯ วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาฯ สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานา, อเนกํสคาหปจฺจุปฏฺฐานา วา, วิจิกิจฺฉายํ อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานา, ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺฐพฺพาฯ เสสา วุตฺตปฺปการาเยวฯ

อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตน วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต วุตฺเตสุ ฐเปตฺวา วิจิกิจฺฉํ เสสา ทฺวาทสฯ วิจิกิจฺฉาย อภาเวน ปเนตฺถ อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติฯ เตน สทฺธิํ เตรเสว, อธิโมกฺขสพฺภาวโต จ พลวตโร สมาธิ โหติฯ ยญฺเจตฺถ อุทฺธจฺจํ, ตํ สรูเปเนว อาคตํฯ อธิโมกฺขมนสิการา เยวาปนกวเสนาติ เอวํ อกุสลสงฺขารา เวทิตพฺพาฯ

[491] อพฺยากเตสุ วิปากาพฺยากตา ตาว อเหตุกสเหตุกเภทโต ทุวิธาฯ เตสุ อเหตุกวิปากวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา อเหตุกาฯ ตตฺถ กุสลากุสลวิปากจกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส, เจตนา, ชีวิตํ, จิตฺตฏฺฐิตีติ สรูเปน อาคตา จตฺตาโร (ธ. ส. 431; ธ. ส. อฏฺฐ. 431), เยวาปนโก มนสิกาโรเยวาติ ปญฺจฯ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาปิ เอเตเยวฯ อุภยวิปากมโนธาตุยา เอเต เจว วิตกฺกวิจาราธิโมกฺขา จาติ อฏฺฐ, ตถา ติวิธายปิ อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุยาฯ ยา ปเนตฺถ โสมนสฺสสหคตา, ตาย สทฺธิํ ปีติ อธิกา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

สเหตุกวิปากวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกาฯ เตสุ อฏฺฐกามาวจรวิปากสมฺปยุตฺตา ตาว อฏฺฐหิ กามาวจรกุสเลหิ สมฺปยุตฺตสงฺขารสทิสาเยวฯ ยา ปน ตา อนิยเตสุ กรุณามุทิตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ น สนฺติฯ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากาฯ น เกวลญฺจ กรุณามุทิตา, วิรติโยปิ วิปาเกสุ น สนฺติฯ ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ หิ วุตฺตํฯ

รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ปน เตสํ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตสงฺขาเรหิ สทิสา เอวฯ

[492] กิริยาพฺยากตาปิ อเหตุกสเหตุกเภทโต ทุวิธาฯ เตสุ อเหตุกกิริยวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา อเหตุกาฯ เต จ กุสลวิปากมโนธาตุอเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยยุตฺเตหิ สมานาฯ มโนวิญฺญาณธาตุทฺวเย ปน วีริยํ อธิกํฯ วีริยสพฺภาวโต พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติฯ อยเมตฺถ วิเสโสฯ

สเหตุกกิริยวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกาฯ เตสุ อฏฺฐกามาวจรกิริยวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตาว ฐเปตฺวา วิรติโย อฏฺฐหิ กามาวจรกุสเลหิ สมฺปยุตฺตสงฺขารสทิสาฯ รูปาวจรารูปาวจรกิริยสมฺปยุตฺตา ปน สพฺพากาเรนปิ เตสํ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตสทิสาเยวาติ เอวํ อพฺยากตาปิ สงฺขารา เวทิตพฺพาติฯ

อิทํ สงฺขารกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯ

อิทํ ตาว อภิธมฺเม ปทภาชนียนเยน ขนฺเธสุ วิตฺถารกถามุขํฯ

อตีตาทิวิภาคกถา

[493] ภควตา ปน –

‘‘ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธฯ ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. 2,26) –

เอวํ ขนฺธา วิตฺถาริตาฯ

ตตฺถ ยํกิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํฯ เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ