ชวนาวสาเน ปน สเจ ปญฺจทฺวาเร อติมหนฺตํ, มโนทฺวาเร จ วิภูตมารมฺมณํ โหติ, อถ กามาวจรสตฺตานํ กามาวจรชวนาวสาเน อิฏฺฐารมฺมณาทีนํ ปุริมกมฺมชวนจิตฺตาทีนญฺจ วเสน โย โย ปจฺจโย ลทฺโธ โหติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อฏฺฐสุ สเหตุกกามาวจรวิปาเกสุ ตีสุ วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตูสุ จ อญฺญตรํ ปฏิโสตคตํ นาวํ อนุพนฺธมานํ กิญฺจิ อนฺตรํ อุทกมิว ภวงฺคสฺสารมฺมณโต อญฺญสฺมิํ อารมฺมเณ ชวิตํ ชวนมนุพนฺธํ ทฺวิกฺขตฺตุํ สกิํ วา วิปากวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ตเทตํ ชวนาวสาเน ภวงฺคสฺส อารมฺมเณ ปวตฺตนารหํ สมานํ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตฺตา ตทารมฺมณนฺติ วุจฺจติฯ เอวํ เอกาทสนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

ตทารมฺมณาวสาเน ปน ปุน ภวงฺคเมว ปวตฺตติ, ภวงฺเค วิจฺฉินฺเน ปุน อาวชฺชนาทีนีติ เอวํ ลทฺธปจฺจยจิตฺตสนฺตานํ ภวงฺคานนฺตรํ อาวชฺชนํ อาวชฺชนานนฺตรํ ทสฺสนาทีนีติ จิตฺตนิยมวเสเนว ปุนปฺปุนํ ตาว ปวตฺตติ, ยาว เอกสฺมิํ ภเว ภวงฺคสฺส ปริกฺขโยฯ เอกสฺมิํ หิ ภเว ยํ สพฺพปจฺฉิมํ ภวงฺคจิตฺตํ, ตํ ตโต จวนตฺตา จุตีติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ตมฺปิ เอกูนวีสติวิธเมว โหติฯ เอวํ เอกูนวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ จุติวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

จุติโต ปน ปุน ปฏิสนฺธิ, ปฏิสนฺธิโต ปุน ภวงฺคนฺติ เอวํ ภวคติฐิตินิวาเสสุ สํสรมานานํ สตฺตานํ อวิจฺฉินฺนํ จิตฺตสนฺตานํ ปวตฺตติเยวฯ โย ปเนตฺถ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺส จุติจิตฺเต นิรุทฺเธ นิรุทฺธเมว โหตีติฯ

อิทํ วิญฺญาณกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯ

เวทนากฺขนฺธกถา

[456] อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ เวทยิตลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา เวทนากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาวฯ ยถาห – ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข อาวุโส, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.450)ฯ สา ปน เวทยิตลกฺขเณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จาติฯ

ตตฺถ กามาวจรํ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธนฺติอาทินา นเยน วุตฺเตน กุสลวิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสเลน สมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากเตน สมฺปยุตฺตา อพฺยากตาติ เวทิตพฺพาฯ สา สภาวเภทโต ปญฺจวิธา โหติ – สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขาติฯ

ตตฺถ กุสลวิปาเกน กายวิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตํ สุขํฯ อกุสลวิปาเกน ทุกฺขํฯ กามาวจรโต จตูหิ กุสเลหิ, จตูหิ สเหตุกวิปาเกหิ, เอเกน อเหตุกวิปาเกน, จตูหิ สเหตุกกิริเยหิ, เอเกน อเหตุกกิริเยน, จตูหิ อกุสเลหิ, รูปาวจรโต ฐเปตฺวา ปญฺจมชฺฌานวิญฺญาณํ จตูหิ กุสเลหิ, จตูหิ วิปาเกหิ, จตูหิ กิริเยหิ, โลกุตฺตรํ ปน ยสฺมา อฌานิกํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อฏฺฐ โลกุตฺตรานิ ปญฺจนฺนํ ฌานานํ วเสน จตฺตาลีสํ โหนฺติฯ เตสุ ฐเปตฺวา อฏฺฐ ปญฺจมชฺฌานิกานิ เสเสหิ ทฺวตฺติํสาย กุสลวิปาเกหีติ เอวํ โสมนสฺสํ ทฺวาสฏฺฐิยา วิญฺญาเณหิ สมฺปยุตฺตํฯ โทมนสฺสํ ทฺวีหิ อกุสเลหิฯ อุเปกฺขา อวเสสปญฺจปญฺญาสาย วิญฺญาเณหิ สมฺปยุตฺตาฯ

ตตฺถ อิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานุภวนลกฺขณํ สุขํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ, กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺฐานํฯ

อนิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานุภวนลกฺขณํ ทุกฺขํ, สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺฐานํฯ

อิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โสมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อิฏฺฐาการสมฺโภครสํ, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานํ, ปสฺสทฺธิปทฏฺฐานํฯ

อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อนิฏฺฐาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺฐานํฯ

มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณา อุเปกฺขา, สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสา, สนฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา, นิปฺปีติกจิตฺตปทฏฺฐานาติฯ

อิทํ เวทนากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯ

สญฺญากฺขนฺธกถา

[457] อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ สญฺชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ สญฺชานนลกฺขณํ นาม สญฺญาวฯ ยถาห – ‘‘สญฺชานาติ สญฺชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา สญฺญาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.450)ฯ สา ปเนสา สญฺชานนลกฺขเณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จฯ

ตตฺถ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตาฯ น หิ ตํ วิญฺญาณํ อตฺถิ, ยํ สญฺญาย วิปฺปยุตฺตํ, ตสฺมา ยตฺตโก วิญฺญาณสฺส เภโท, ตตฺตโก สญฺญายาติฯ

สา ปเนสา เอวํ วิญฺญาเณน สมปฺปเภทาปิ ลกฺขณาทิโต สพฺพาว สญฺชานนลกฺขณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา (อุทา. 54) วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิยาติฯ

อิทํ สญฺญากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯ

สงฺขารกฺขนฺธกถา

[458] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถ อภิสงฺขรณลกฺขณํ นาม ราสิกรณลกฺขณํฯ กิํ ปน ตนฺติ, สงฺขาราเยวฯ ยถาห – ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ เต อภิสงฺขรณลกฺขณา, อายูหนรสา, วิปฺผารปจฺจุปฏฺฐานา, เสสขนฺธตฺตยปทฏฺฐานาฯ

เอวํ ลกฺขณาทิโต เอกวิธาปิ จ ชาติวเสน ติวิธา กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตาติ ฯ เตสุ กุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา กุสลาฯ อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลาฯ อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตาฯ

ตตฺถ กามาวจรปฐมกุสลวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา สตฺตวีสติ, เยวาปนกา จตฺตาโร, อนิยตา ปญฺจาติ ฉตฺติํสฯ