เมนู

ยํ ปเนตฺถ หทยรูปํ นาม, ตํ วตฺถุ น ทฺวารํฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ ทฺวารํ น วตฺถุฯ ปสาทรูปํ วตฺถุ เจว ทฺวารญฺจฯ เสสํ เนว วตฺถุ น ทฺวารนฺติ เอวํ วตฺถาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํฯ

[450] ปุน เอกชํ, ทฺวิชํ, ติชํ, จตุชํ, นกุโตจิชาตนฺติ อิเมสํ วเสน ปญฺจวิธํฯ ตตฺถ กมฺมชเมว จิตฺตชเมว จ เอกชํ นามฯ เตสุ สทฺธิํ หทยวตฺถุนา อินฺทฺริยรูปํ กมฺมชเมวฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมวฯ ยํ ปน จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตํ, ตํ ทฺวิชํ นาม, ตํ สทฺทายตนเมวฯ ยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ ชาตํ, ตํ ติชํ นาม, ตํ ปน ลหุตาทิตฺตยเมวฯ ยํ จตูหิปิ กมฺมาทีหิ ชาตํ, ตํ จตุชํ นาม, ตํ ลกฺขณรูปวชฺชํ อวเสสํ โหติฯ ลกฺขณรูปํ ปน นกุโตจิชาตํฯ กสฺมา? น หิ อุปฺปาทสฺส อุปฺปาโท อตฺถิ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปริปากเภทมตฺตํ อิตรทฺวยํฯ ยมฺปิ ‘‘รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํ อากาสธาตุ อาโปธาตุ รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา, รูปสฺส กมฺมญฺญตา, รูปสฺส อุปจโย, รูปสฺส สนฺตติ, กพฬีกาโร อาหาโร, อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1201) ชาติยา กุโตจิชาตตฺตํ อนุญฺญาตํ, ตํ ปน รูปชนกปจฺจยานํ กิจฺจานุภาวกฺขเณ ทิฏฺฐตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

อิทํ ตาว รูปกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯ

วิญฺญาณกฺขนฺธกถา

[451] อิตเรสุ ปน ยํกิญฺจิ เวทยิตลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา เวทนากฺขนฺโธ; ยํกิญฺจิ สญฺชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ; ยํกิญฺจิ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ; ยํกิญฺจิ วิชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา วิญฺญาณกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ยสฺมา วิญฺญาณกฺขนฺเธ วิญฺญาเต อิตเร สุวิญฺเญยฺยา โหนฺติ, ตสฺมา วิญฺญาณกฺขนฺธํ อาทิํ กตฺวา วณฺณนํ กริสฺสามฯ

ยํกิญฺจิ วิชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา วิญฺญาณกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพติ หิ วุตฺตํฯ กิญฺจ วิชานนลกฺขณํ วิญฺญาณํ? ยถาห ‘‘วิชานาติ วิชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา วิญฺญาณนฺติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.449)ฯ วิญฺญาณํ จิตฺตํ มโนติ อตฺถโต เอกํฯ

ตเทตํ วิชานนลกฺขเณน สภาวโต เอกวิธมฺปิ ชาติวเสน ติวิธํ กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตญฺจฯ

[452] ตตฺถ กุสลํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรญฺจฯ ตตฺถ กามาวจรํ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธํฯ เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารญฺจ, ตถา ญาณวิปฺปยุตฺตํฯ อุเปกฺขาสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารญฺจ, ตถา ญาณวิปฺปยุตฺตํฯ

ยทา หิ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติํ อญฺญํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺฐปหฏฺโฐ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. 1.441) สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา อสํสีทนฺโต อนุสฺสาหิโต ปเรหิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อสงฺขารํ โหติฯ ยทา ปน วุตฺตนเยน หฏฺฐตุฏฺโฐ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา อมุตฺตจาคตาทิวเสน สํสีทมาโน วา ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว จิตฺตํ สสงฺขารํ โหติฯ อิมสฺมิญฺหิ อตฺเถ สงฺขาโรติ เอตํ อตฺตโน วา ปเรสํ วา วเสน ปวตฺตสฺส ปุพฺพปโยคสฺสาธิวจนํฯ ยทา ปน ญาติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลทารกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา กิญฺจิเทว หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา ตติยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน ‘‘เทถ วนฺทถาติ’’ ญาตีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา จตุตฺถํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺติํ อญฺเญสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธํ กามาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํฯ

รูปาวจรํ ปน ฌานงฺคโยคเภทโต ปญฺจวิธํ โหติฯ เสยฺยถิทํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขสมาธิยุตฺตํ ปฐมํ, อติกฺกนฺตวิตกฺกํ ทุติยํ, ตโต อติกฺกนฺตวิจารํ ตติยํ, ตโต วิรตฺตปีติกํ จตุตฺถํ, อตฺถงฺคตสุขํ อุเปกฺขาสมาธิยุตฺตํ ปญฺจมนฺติฯ

อรูปาวจรํ จตุนฺนํ อารุปฺปานํ โยควเสน จตุพฺพิธํฯ

วุตฺตปฺปกาเรน หิ อากาสานญฺจายตนชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ ปฐมํ, วิญฺญาณญฺจายตนาทีหิ ทุติยตติยจตุตฺถานิ ฯ โลกุตฺตรํ จตุมคฺคสมฺปโยคโต จตุพฺพิธนฺติ เอวํ ตาว กุสลวิญฺญาณเมว เอกวีสติวิธํ โหติฯ

[453] อกุสลํ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, มูลโต ติวิธํ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลญฺจฯ

ตตฺถ โลภมูลํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺฐิคตสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธํฯ เสยฺยถิทํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารญฺจ, ตถา ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํฯ อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารญฺจ, ตถา ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํฯ

ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติ (ม. นิ. 1.469) อาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ กาเม วา ปริภุญฺชติ, ทิฏฺฐมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปฐมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ทุติยํฯ ยทา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺฐตุฏฺโฐ เมถุนํ วา เสวติ, ปรสมฺปตฺติํ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํฯ ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา จตุตฺถํฯ ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺติํ อาคมฺม อญฺเญสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺฐิคตสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํฯ

โทสมูลํ ปน โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารนฺติ ทุวิธเมว โหติ, ตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

โมหมูลํ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตญฺจาติ ทุวิธํฯ ตสฺส สนฺนิฏฺฐานวิกฺเขปกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพาติ เอวํ อกุสลวิญฺญาณํ ทฺวาทสวิธํ โหติฯ

[454] อพฺยากตํ ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากํ กิริยญฺจฯ ตตฺถ วิปากํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรญฺจฯ

ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากญฺจฯ กุสลวิปากมฺปิ ทุวิธํ อเหตุกํ สเหตุกญฺจฯ

ตตฺถ อโลภาทิวิปากเหตุวิรหิตํ อเหตุกํ, ตํ จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ , สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจา มโนธาตุ, สนฺตีรณาทิกิจฺจา ทฺเว มโนวิญฺญาณธาตุโย จาติ อฏฺฐวิธํฯ

ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, รูปารมฺมณาย กิริยมโนธาตุยา อปคมปทฏฺฐานํฯ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานานิ, สทฺทารมฺมณาทีนํ กิริยมโนธาตูนํ อปคมปทฏฺฐานานิฯ

จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรํ รูปาทิวิชานนลกฺขณา มโนธาตุ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จกฺขุวิญฺญาณาทิอปคมปทฏฺฐานาฯ

อเหตุกวิปากา สฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา ทุวิธาปิ สนฺตีรณาทิกิจฺจา มโนวิญฺญาณธาตุ, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, หทยวตฺถุปทฏฺฐานาฯ โสมนสฺสุเปกฺขาโยคโต ปน ทฺวิปญฺจฏฺฐานเภทโต จ ตสฺสา เภโทฯ เอตาสุ หิ เอกา เอกนฺตมิฏฺฐารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสสมฺปยุตฺตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปญฺจทฺวาเร เจว ชวนาวสาเน จ ปวตฺตนโต ทฺวิฏฺฐานา โหติฯ เอกา อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปญฺจฏฺฐานา โหติฯ

อฏฺฐวิธมฺปิ เจตํ อเหตุกวิปากวิญฺญาณํ นิยตานิยตารมฺมณตฺตา ทุวิธํฯ อุเปกฺขาสุขโสมนสฺสเภทโต ติวิธํฯ วิญฺญาณปญฺจกํ เหตฺถ นิยตารมฺมณํ ยถากฺกมํ รูปาทีสุเยว ปวตฺติโต, เสสํ อนิยตารมฺมณํฯ ตตฺร หิ มโนธาตุ ปญฺจสุปิ รูปาทีสุ ปวตฺตติ, มโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ ฉสูติฯ กายวิญฺญาณํ ปเนตฺถ สุขยุตฺตํ, ทฺวิฏฺฐานา มโนวิญฺญาณธาตุ โสมนสฺสยุตฺตา, เสสํ อุเปกฺขายุตฺตนฺติฯ เอวํ ตาว กุสลวิปากาเหตุกํ อฏฺฐวิธํ เวทิตพฺพํฯ

อโลภาทิวิปากเหตุสมฺปยุตฺตํ ปน สเหตุกํ, ตํ กามาวจรกุสลํ วิย โสมนสฺสาทิ เภทโต อฏฺฐวิธํฯ

ยถา ปน กุสลํ ทานาทิวเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถาฯ อิทญฺหิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ ฯ สงฺขาราสงฺขารภาโว ปเนตฺถ อาคมนาทิวเสน เวทิตพฺโพฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เกวลํ หิ อกุสลวิปากํ อเหตุกเมว, ตํ จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ, สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจา มโนธาตุ, สนฺตีรณาทิกิจฺจา ปญฺจฏฺฐานา มโนวิญฺญาณธาตูติ สตฺตวิธํฯ ตํ ลกฺขณาทิโต กุสลาเหตุกวิปาเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เกวลญฺหิ กุสลวิปากานิ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณานิ, อิมานิ อนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณานิฯ ตานิ จ อุเปกฺขาสุขโสมนสฺสเภทโต ติวิธานิ, อิมานิ ทุกฺขอุเปกฺขาวเสน ทุวิธานิฯ เอตฺถ หิ กายวิญฺญาณํ ทุกฺขสหคตเมว, เสสานิ อุเปกฺขาสหคตานิฯ สา จ เตสุ อุเปกฺขา หีนา ทุกฺขํ วิย นาติติขิณา, อิตเรสุ อุเปกฺขา ปณีตา สุขํ วิย นาติติขิณาฯ อิติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปุริมานญฺจ โสฬสนฺนํ กุสลวิปากานํ วเสน กามาวจรํ วิปากวิญฺญาณํ เตวีสติวิธํฯ

รูปาวจรํ ปน กุสลํ วิย ปญฺจวิธํฯ กุสลํ ปน สมาปตฺติวเสน ชวนวีถิยํ ปวตฺตติฯ อิทํ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนฯ ยถา จ รูปาวจรํ, เอวํ อรูปาวจรมฺปิ กุสลํ วิย จตุพฺพิธํฯ ปวตฺติเภโทปิสฺส รูปาวจเร วุตฺตนโย เอวฯ โลกุตฺตรวิปากํ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธํ, ตํ มคฺควีถิวเสน เจว สมาปตฺติวเสน จ ทฺวิธา ปวตฺตติฯ เอวํ สพฺพมฺปิ จตูสุ ภูมีสุ ฉตฺติํสวิธํ วิปากวิญฺญาณํ โหติฯ

กิริยํ ปน ภูมิเภทโต ติวิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรญฺจฯ ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ อเหตุกํ สเหตุกญฺจฯ ตตฺถ อโลภาทิกิริยเหตุวิรหิตํ อเหตุกํ, ตํ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุเภทโต ทุวิธํฯ

ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทิปุเรจรรูปาทิวิชานนลกฺขณา มโนธาตุ, อาวชฺชนรสา, รูปาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ภวงฺควิจฺเฉทปทฏฺฐานา, สา อุเปกฺขายุตฺตาว โหติฯ

มโนวิญฺญาณธาตุ ปน ทุวิธา สาธารณา อสาธารณา จฯ ตตฺถ สาธารณา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, กิจฺจวเสน ปญฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, อเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ ภวงฺคานํ อญฺญตราปคมปทฏฺฐานาฯ

อสาธารณา โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, กิจฺจวเสน อรหตํ อนุฬาเรสุ วตฺถูสุ หสิตุปฺปาทนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, เอกนฺตโต หทยวตฺถุปทฏฺฐานาติฯ อิติ กามาวจรกิริยํ อเหตุกํ ติวิธํฯ

สเหตุกํ ปน โสมนสฺสาทิเภทโต กุสลํ วิย อฏฺฐวิธํฯ เกวลญฺหิ กุสลํ เสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ อรหตํเยวาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ เอวํ ตาว กามาวจรํ เอกาทสวิธํฯ

รูปาวจรํ ปน อรูปาวจรญฺจ กุสลํ วิย ปญฺจวิธํ จตุพฺพิธญฺจ โหติฯ อรหตํ อุปฺปตฺติวเสเนว จสฺส กุสลโต วิเสโส เวทิตพฺโพติฯ เอวํ สพฺพมฺปิ ตีสุ ภูมีสุ วีสติวิธํ กิริยวิญฺญาณํ โหติฯ

[455] อิติ เอกวีสติ กุสลานิ ทฺวาทสากุสลานิ ฉตฺติํส วิปากานิ วีสติ กิริยานีติ สพฺพานิปิ เอกูนนวุติ วิญฺญาณานิ โหนฺติฯ ยานิ ปฏิสนฺธิภวงฺคาวชฺชนทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนชวนตทารมฺมณจุติวเสน จุทฺทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตนฺติฯ

กถํ? ยทา หิ อฏฺฐนฺนํ กามาวจรกุสลานํ อานุภาเวน เทวมนุสฺเสสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺฐิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา อฏฺฐ สเหตุกกามาวจรวิปากานิ, มนุสฺเสสุ ปณฺฑกาทิภาวํ อาปชฺชมานานํ ทุพฺพลทฺวิเหตุกกุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตาเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ จาติ ปฏิสนฺธิวเสน นว วิปากจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ยทา รูปาวจรารูปาวจรกุสลานุภาเวน รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺตนฺติ , ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺฐิตํ กมฺมนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ กตฺวา นว รูปารูปาวจรวิปากานิ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตนฺติฯ

ยทา ปน อกุสลานุภาเวน อปาเย นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺฐิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกา อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตตีติ เอวํ ตาเวตฺถ เอกูนวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณ ปน นิรุทฺเธ ตํ ตํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณมนุพนฺธมานํ ตสฺส ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากภูตํ ตสฺมิญฺเญว อารมฺมเณ ตาทิสเมว ภวงฺควิญฺญาณํ นาม ปวตฺตติ, ปุนปิ ตาทิสนฺติ เอวํ อสติ สนฺตานวินิวตฺตเก อญฺญสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท นทีโสตํ วิย สุปินํ อปสฺสโต นิทฺโทกฺกมนกาลาทีสุ อปริมาณสงฺขฺยมฺปิ ปวตฺตติเยวาติ เอวํ เตสญฺเญว วิญฺญาณานํ ภวงฺควเสนาปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ปวตฺเต ปน ภวงฺคสนฺตาเน ยทา สตฺตานํ อินฺทฺริยานิ อารมฺมณคหณกฺขมานิ โหนฺติ, ตทา จกฺขุสฺสาปาถคเต รูเป รูปํ ปฏิจฺจ จกฺขุปสาทสฺส ฆฏฺฏนา โหติ, ตโต ฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคจลนํ โหติ, อถ นิรุทฺเธ ภวงฺเค ตเทว รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทมานา วิย อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา กิริยมโนธาตุ อุปฺปชฺชติฯ โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ มโนทฺวาเร ปน ฉพฺพิเธปิ อารมฺมเณ อาปาถคเต ภวงฺคจลนานนฺตรํ ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทมานา วิย อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อเหตุกกิริยมโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ ทฺวินฺนํ กิริยวิญฺญาณานํ อาวชฺชนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อาวชฺชนานนฺตรํ ปน จกฺขุทฺวาเร ตาว ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ จกฺขุปสาทวตฺถุกํ จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตทฺวาราทีสุ สวนาทิกิจฺจํ สาธยมานานิ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ ปวตฺตนฺติฯ ตานิ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ วิสเยสุ กุสลวิปากานิ, อนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ วิสเยสุ อกุสลวิปากานีติ เอวํ ทสนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ตชฺชา มโนธาตู’’ติอาทิวจนโต (วิภ. 184) ปน จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรา เตสญฺเญว วิสยํ สมฺปฏิจฺฉมานา กุสลวิปากานนฺตรํ กุสลวิปากา, อกุสลวิปากานนฺตรํ อกุสลวิปากา มโนธาตุ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ ทฺวินฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ สมฺปฏิจฺฉนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตู’’ติ (วิภ. 184) วจนโต ปน มโนธาตุยา สมฺปฏิจฺฉิตเมว วิสยํ สนฺตีรยมานา อกุสลวิปากมโนธาตุยา อนนฺตรา อกุสลวิปากา, กุสลวิปากาย อนนฺตรา อิฏฺฐารมฺมเณ โสมนสฺสสหคตา, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตา อุปฺปชฺชติ วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตูติ เอวํ ติณฺณํ วิปากวิญฺญาณานํ สนฺตีรณวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

สนฺตีรณานนฺตรํ ปน ตเมว วิสยํ ววตฺถาปยมานา อุปฺปชฺชติ กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ เอกสฺเสว กิริยวิญฺญาณสฺส โวฏฺฐพฺพนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

โวฏฺฐพฺพนานนฺตรํ ปน สเจ มหนฺตํ โหติ รูปาทิอารมฺมณํ, อถ ยถาววตฺถาปิเต วิสเย อฏฺฐนฺนํ วา กามาวจรกุสลานํ ทฺวาทสนฺนํ วา อกุสลานํ นวนฺนํ วา อวเสสกามาวจรกิริยานํ อญฺญตรวเสน ฉ สตฺต วา ชวนานิ ชวนฺติ, เอโส ตาว ปญฺจทฺวาเร นโยฯ

มโนทฺวาเร ปน มโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ ตานิเยวฯ โคตฺรภุโต อุทฺธํ รูปาวจรโต ปญฺจ กุสลานิ ปญฺจ กิริยานิ, อรูปาวจรโต จตฺตาริ กุสลานิ จตฺตาริ กิริยานิ, โลกุตฺตรโต จตฺตาริ มคฺคจิตฺตานิ จตฺตาริ ผลจิตฺตานีติ อิเมสุ ยํ ยํ ลทฺธปจฺจยํ โหติ, ตํ ตํ ชวตีติ เอวํ ปญฺจปญฺญาสาย กุสลากุสลกิริยวิปากวิญฺญาณานํ ชวนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

ชวนาวสาเน ปน สเจ ปญฺจทฺวาเร อติมหนฺตํ, มโนทฺวาเร จ วิภูตมารมฺมณํ โหติ, อถ กามาวจรสตฺตานํ กามาวจรชวนาวสาเน อิฏฺฐารมฺมณาทีนํ ปุริมกมฺมชวนจิตฺตาทีนญฺจ วเสน โย โย ปจฺจโย ลทฺโธ โหติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อฏฺฐสุ สเหตุกกามาวจรวิปาเกสุ ตีสุ วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตูสุ จ อญฺญตรํ ปฏิโสตคตํ นาวํ อนุพนฺธมานํ กิญฺจิ อนฺตรํ อุทกมิว ภวงฺคสฺสารมฺมณโต อญฺญสฺมิํ อารมฺมเณ ชวิตํ ชวนมนุพนฺธํ ทฺวิกฺขตฺตุํ สกิํ วา วิปากวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ตเทตํ ชวนาวสาเน ภวงฺคสฺส อารมฺมเณ ปวตฺตนารหํ สมานํ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตฺตา ตทารมฺมณนฺติ วุจฺจติฯ เอวํ เอกาทสนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

ตทารมฺมณาวสาเน ปน ปุน ภวงฺคเมว ปวตฺตติ, ภวงฺเค วิจฺฉินฺเน ปุน อาวชฺชนาทีนีติ เอวํ ลทฺธปจฺจยจิตฺตสนฺตานํ ภวงฺคานนฺตรํ อาวชฺชนํ อาวชฺชนานนฺตรํ ทสฺสนาทีนีติ จิตฺตนิยมวเสเนว ปุนปฺปุนํ ตาว ปวตฺตติ, ยาว เอกสฺมิํ ภเว ภวงฺคสฺส ปริกฺขโยฯ เอกสฺมิํ หิ ภเว ยํ สพฺพปจฺฉิมํ ภวงฺคจิตฺตํ, ตํ ตโต จวนตฺตา จุตีติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ตมฺปิ เอกูนวีสติวิธเมว โหติฯ เอวํ เอกูนวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ จุติวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

จุติโต ปน ปุน ปฏิสนฺธิ, ปฏิสนฺธิโต ปุน ภวงฺคนฺติ เอวํ ภวคติฐิตินิวาเสสุ สํสรมานานํ สตฺตานํ อวิจฺฉินฺนํ จิตฺตสนฺตานํ ปวตฺตติเยวฯ โย ปเนตฺถ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺส จุติจิตฺเต นิรุทฺเธ นิรุทฺธเมว โหตีติฯ

อิทํ วิญฺญาณกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯ

เวทนากฺขนฺธกถา

[456] อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิญฺจิ เวทยิตลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา เวทนากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาวฯ ยถาห – ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข อาวุโส, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.450)ฯ สา ปน เวทยิตลกฺขเณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จาติฯ

ตตฺถ กามาวจรํ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธนฺติอาทินา นเยน วุตฺเตน กุสลวิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสเลน สมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากเตน สมฺปยุตฺตา อพฺยากตาติ เวทิตพฺพาฯ สา สภาวเภทโต ปญฺจวิธา โหติ – สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขาติฯ