เมนู

ยํ ปเนตฺถ หทยรูปํ นาม, ตํ วตฺถุ น ทฺวารํฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ ทฺวารํ น วตฺถุฯ ปสาทรูปํ วตฺถุ เจว ทฺวารญฺจฯ เสสํ เนว วตฺถุ น ทฺวารนฺติ เอวํ วตฺถาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํฯ

[450] ปุน เอกชํ, ทฺวิชํ, ติชํ, จตุชํ, นกุโตจิชาตนฺติ อิเมสํ วเสน ปญฺจวิธํฯ ตตฺถ กมฺมชเมว จิตฺตชเมว จ เอกชํ นามฯ เตสุ สทฺธิํ หทยวตฺถุนา อินฺทฺริยรูปํ กมฺมชเมวฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมวฯ ยํ ปน จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตํ, ตํ ทฺวิชํ นาม, ตํ สทฺทายตนเมวฯ ยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ ชาตํ, ตํ ติชํ นาม, ตํ ปน ลหุตาทิตฺตยเมวฯ ยํ จตูหิปิ กมฺมาทีหิ ชาตํ, ตํ จตุชํ นาม, ตํ ลกฺขณรูปวชฺชํ อวเสสํ โหติฯ ลกฺขณรูปํ ปน นกุโตจิชาตํฯ กสฺมา? น หิ อุปฺปาทสฺส อุปฺปาโท อตฺถิ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปริปากเภทมตฺตํ อิตรทฺวยํฯ ยมฺปิ ‘‘รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํ อากาสธาตุ อาโปธาตุ รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา, รูปสฺส กมฺมญฺญตา, รูปสฺส อุปจโย, รูปสฺส สนฺตติ, กพฬีกาโร อาหาโร, อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1201) ชาติยา กุโตจิชาตตฺตํ อนุญฺญาตํ, ตํ ปน รูปชนกปจฺจยานํ กิจฺจานุภาวกฺขเณ ทิฏฺฐตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

อิทํ ตาว รูปกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํฯ

วิญฺญาณกฺขนฺธกถา

[451] อิตเรสุ ปน ยํกิญฺจิ เวทยิตลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา เวทนากฺขนฺโธ; ยํกิญฺจิ สญฺชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สญฺญากฺขนฺโธ; ยํกิญฺจิ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ; ยํกิญฺจิ วิชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา วิญฺญาณกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ยสฺมา วิญฺญาณกฺขนฺเธ วิญฺญาเต อิตเร สุวิญฺเญยฺยา โหนฺติ, ตสฺมา วิญฺญาณกฺขนฺธํ อาทิํ กตฺวา วณฺณนํ กริสฺสามฯ

ยํกิญฺจิ วิชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา วิญฺญาณกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพติ หิ วุตฺตํฯ กิญฺจ วิชานนลกฺขณํ วิญฺญาณํ? ยถาห ‘‘วิชานาติ วิชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา วิญฺญาณนฺติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.449)ฯ วิญฺญาณํ จิตฺตํ มโนติ อตฺถโต เอกํฯ