14. ขนฺธนิทฺเทโส

ปญฺญากถา

[421] อิทานิ ยสฺมา เอวํ อภิญฺญาวเสน อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยนฺติ เอตฺถ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโฐ สมาธิ สพฺพากาเรน ภาวิโต โหติฯ

ตทนนฺตรา ปน ปญฺญา ภาเวตพฺพาฯ สา จ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา วิญฺญาตุมฺปิ ตาว น สุกรา, ปเคว ภาเวตุํฯ ตสฺมา ตสฺสา วิตฺถารํ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุํ อิทํ ปญฺหากมฺมํ โหติฯ

กา ปญฺญา, เกนฏฺเฐน ปญฺญา, กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ, กติวิธา ปญฺญา, กถํ ภาเวตพฺพา, ปญฺญาภาวนาย โก อานิสํโสติ?

[422] ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ, กา ปญฺญาติ ปญฺญา พหุวิธา นานปฺปการาฯ ตํ สพฺพํ วิภาวยิตุํ อารพฺภมานํ วิสฺสชฺชนํ อธิปฺเปตญฺเจว อตฺถํ น สาเธยฺย, อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ตสฺมา อิธ อธิปฺเปตเมว สนฺธาย วทามฯ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ วิปสฺสนาญาณํ ปญฺญาฯ

[423] เกนฏฺเฐน ปญฺญาติ ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ กิมิทํ ปชานนํ นาม? สญฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺฐํ นานปฺปการโต ชานนํฯ สญฺญาวิญฺญาณปญฺญานํ หิ สมาเนปิ ชานนภาเว, สญฺญา ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติ อารมฺมณสญฺชานนมตฺตเมว โหติฯ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ วิญฺญาณํ ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติ อารมฺมณญฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติฯ อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ ปญฺญา วุตฺตนยวเสน อารมฺมณญฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวญฺจ ปาเปติฯ

ยถา หิ เหรญฺญิกผลเก ฐปิตํ กหาปณราสิํ เอโก อชาตพุทฺธิทารโก, เอโก คามิกปุริโส, เอโก เหรญฺญิโกติ ตีสุ ชเนสุ ปสฺสมาเนสุ อชาตพุทฺธิทารโก กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตทีฆจตุรสฺสปริมณฺฑลภาวมตฺตเมว ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมต’’นฺติ น ชานาติฯ คามิกปุริโส จิตฺตวิจิตฺตาทิภาวํ ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมต’’นฺติ จฯ ‘‘อยํ เฉโก, อยํ กูโฏ, อยํ อทฺธสาโร’’ติ อิมํ ปน วิภาคํ น ชานาติฯ เหรญฺญิโก สพฺเพปิ เต ปกาเร ชานาติ, ชานนฺโต จ กหาปณํ โอโลเกตฺวาปิ ชานาติ, อาโกฏิตสฺส สทฺทํ สุตฺวาปิ, คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ, รสํ สายิตฺวาปิ, หตฺเถน ธารยิตฺวาปิ, อสุกสฺมิํ นาม คาเม วา นิคเม วา นคเร วา ปพฺพเต วา นทีตีเร วา กโตติปิ, อสุกาจริเยน กโตติปิ ชานาติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

สญฺญา หิ อชาตพุทฺธิโน ทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย โหติ, นีลาทิวเสน อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานาการมตฺตคหณโตฯ วิญฺญาณํ คามิกสฺส ปุริสสฺส กหาปณทสฺสนมิว โหติ, นีลาทิวเสน อารมฺมณาการคหณโต, อุทฺธํปิ จ ลกฺขณปฏิเวธสมฺปาปนโตฯ ปญฺญา เหรญฺญิกสฺส กหาปณทสฺสนมิว โหติ, นีลาทิวเสน อารมฺมณาการํ คเหตฺวา, ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปตฺวา, ตโต อุทฺธมฺปิ มคฺคปาตุภาวปาปนโตฯ ตสฺมา ยเทตํ สญฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺฐํ นานปฺปการโต ชานนํฯ อิทํ ปชานนนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทํ สนฺธาย หิ เอตํ วุตฺตํ ‘‘ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา’’ติฯ

สา ปเนสา ยตฺถ สญฺญาวิญฺญาณานิ, น ตตฺถ เอกํเสน โหติฯ ยทา ปน โหติ, ตทา อวินิพฺภุตฺตา เตหิ ธมฺเมหิ ‘‘อยํ สญฺญา, อิทํ วิญฺญาณํ, อยํ ปญฺญา’’ติ วินิพฺภุชฺชิตฺวา อลพฺภเนยฺยนานตฺตา สุขุมา ทุทฺทสาฯ เตนาห อายสฺมา นาคเสโน ‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กต’’นฺติฯ กิํ, ภนฺเต, นาคเสน ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ? ‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตํ ยํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’’นฺติ (มิ. ป. 2.7.16)ฯ

[424] กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ เอตฺถ ปน ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา, ธมฺมานํ สภาวปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสนรสา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานาฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตี’’ติ (อ. นิ. 10.2) วจนโต ปน สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺฐานํฯ

ปญฺญาปเภทกถา

[425] กติวิธา ปญฺญาติ ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขเณน ตาว เอกวิธาฯ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธาฯ ตถา สาสวานาสวาทิวเสน, นามรูปววตฺถาปนวเสน, โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน, ทสฺสนภาวนาภูมิวเสน จฯ ติวิธา จินฺตาสุตภาวนามยวเสนฯ ตถา ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณารมฺมณวเสน, อายาปายอุปายโกสลฺลวเสน, อชฺฌตฺตาภินิเวสาทิวเสน จฯ จตุพฺพิธา จตูสุ สจฺเจสุ ญาณวเสน จตุปฏิสมฺภิทาวเสน จาติฯ

[426] ตตฺถ เอกวิธโกฏฺฐาโส อุตฺตานตฺโถเยวฯ ทุวิธโกฏฺฐาเส โลกิยมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกิยาฯ โลกุตฺตรมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตราติ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธาฯ

ทุติยทุเก อาสวานํ อารมฺมณภูตา สาสวาฯ เตสํ อนารมฺมณา อนาสวาฯ อตฺถโต ปเนสา โลกิยโลกุตฺตราว โหติฯ อาสวสมฺปยุตฺตา สาสวาฯ อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ สาสวานาสวาทิวเสน ทุวิธาฯ

ตติยทุเก ยา วิปสฺสนํ อารภิตุกามสฺส จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ววตฺถาปเน ปญฺญา, อยํ นามววตฺถาปนปญฺญาฯ ยา รูปกฺขนฺธสฺส ววตฺถาปเน ปญฺญา, อยํ รูปววตฺถาปนปญฺญาติ เอวํ นามรูปววตฺถาปนวเสน ทุวิธาฯ

จตุตฺถทุเก ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ โสฬสสุ จ ปญฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปญฺญา โสมนสฺสสหคตาฯ ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ จตูสุ จ ปญฺจมชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปญฺญา อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน ทุวิธาฯ