เมนู

สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิญฺชติ ฯ ปญฺญาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิญฺชติฯ โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิญฺชติฯ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยายฯ

อปโร นโย, จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเตฯ นีวรณทูรภาเวน ปริสุทฺเธฯ วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเตฯ ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคเณฯ อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเสฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานุสาเรน (ม. นิ. 1.57 อาทโย) เวทิตพฺพํฯ วสิปฺปตฺติยา มุทุภูเตฯ อิทฺธิปาทภาวูปคเมน กมฺมนิเยฯ ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคเมน ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเตฯ ยถา อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ฐิเตติ อตฺโถฯ เอวมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย ปาทกํ ปทฏฺฐานภูตนฺติฯ

ทสอิทฺธิกถา

[369] อิทฺธิวิธาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตีติ เอตฺถ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเฐน จาติ วุตฺตํ โหติฯ ยญฺหิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภติ จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี’’ติ (สุ. นิ. 772)ฯ ตถา ‘‘เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํฯ อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริย’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.32)ฯ

อปโร นโย, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ อุปายสมฺปทาเยตมธิวจนํฯ อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโตฯ ยถาห – ‘‘อยํ โข จิตฺโต คหปติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ ‘อนาคตมทฺธานํ ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตี’ติ, ตสฺส โข อยํ อิชฺฌิสฺสติ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 4.352)ฯ

อปโร นโย, เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธิฯ อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สา ทสวิธาฯ ยถาห ‘‘กติ อิทฺธิโยติ ทส อิทฺธิโย’’ฯ

ปุน จปรํ อาห ‘‘กตมา ทส อิทฺธิโย ? อธิฏฺฐานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปุญฺญวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.9)ฯ

[370] ตตฺถ ‘‘ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติฯ สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ ‘พหุโก โหมี’’’ติ (ปฏิ. ม. 3.10) เอวํ วิภชิตฺวา ทสฺสิตา อิทฺธิ อธิฏฺฐานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺฐานา อิทฺธิ นามฯ

[371] ‘‘โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา…เป.… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.13) เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนา อิทฺธิ นามฯ

[372] ‘‘อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปิํ มโนมย’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.14) อิมินา นเยน อาคตา อิทฺธิ สรีรพฺภนฺตเร อญฺญสฺเสว มโนมยสฺส สรีรสฺส นิปฺผตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา มโนมยา อิทฺธิ นามฯ

[373] ญาณุปฺปตฺติโต ปน ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตํขเณ วา ญาณานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิฯ อายสฺมโต พากฺกุลสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิฯ อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิฯ อายสฺมโต ภูตปาลสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.15)ฯ

ตตฺถ อายสฺมา พากฺกุโล ทหโรว มงฺคลทิวเส นทิยา นฺหาปิยมาโน ธาติยา ปมาเทน โสเต ปติโตฯ ตเมนํ มจฺโฉ คิลิตฺวา พาราณสีติตฺถํ อคมาสิฯ ตตฺร ตํ มจฺฉพนฺโธ คเหตฺวา เสฏฺฐิภริยาย วิกฺกิณิฯ สา มจฺเฉ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา อหเมว นํ ปจิสฺสามีติ ผาเลนฺตี มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณพิมฺพํ วิย ทารกํ ทิสฺวา ปุตฺโต เม ลทฺโธติ โสมนสฺสชาตา อโหสิฯ

อิติ มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรคภาโว อายสฺมโต พากฺกุลสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส เตน อตฺตภาเวน ปฏิลภิตพฺพอรหตฺตมคฺคญาณานุภาเวน นิพฺพตฺตตฺตา ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ วตฺถุ ปน วิตฺถาเรน กเถตพฺพํฯ

สํกิจฺจตฺเถรสฺส ปน คพฺภคตสฺเสว มาตา กาลมกาสิฯ ตสฺสา จิตกํ อาโรเปตฺวา สูเลหิ วิชฺฌิตฺวา ฌาปิยมานาย ทารโก สูลโกฏิยา อกฺขิกูเฏ ปหารํ ลภิตฺวา สทฺทํ อกาสิฯ ตโต ทารโก ชีวตีติ โอตาเรตฺวา กุจฺฉิํ ผาเลตฺวา ทารกํ อยฺยิกาย อทํสุฯ โส ตาย ปฏิชคฺคิโต วุทฺธิมนฺวาย ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อิติ วุตฺตนเยเนว ทารุจิตกาย อโรคภาโว อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ

ภูตปาลทารกสฺส ปน ปิตา ราชคเห ทลิทฺทมนุสฺโสฯ โส ทารูนํ อตฺถาย สกเฏน อฏวิํ คนฺตฺวา ทารุภารํ กตฺวา สายํ นครทฺวารสมีปํ ปตฺโตฯ อถสฺส โคณา ยุคํ โอสฺสชฺชิตฺวา นครํ ปวิสิํสุฯ โส สกฏมูเล ปุตฺตกํ นิสีทาเปตฺวา โคณานํ อนุปทํ คจฺฉนฺโต นครเมว ปาวิสิฯ ตสฺส อนิกฺขนฺตสฺเสว ทฺวารํ ปิหิตํฯ ทารกสฺส วาฬยกฺขานุจริเตปิ พหินคเร ติยามรตฺติํ อโรคภาโว วุตฺตนเยเนว ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นามฯ วตฺถุ ปน วิตฺถาเรตพฺพํฯ

[374] สมาธิโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตํขเณ วา สมถานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ปฐมชฺฌาเนน นีวรณานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต สญฺชีวสฺส, อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑญฺญสฺส, อุตฺตราย อุปาสิกาย, สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.16)ฯ

ตตฺถ ยทา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน สทฺธิํ กโปตกนฺทรายํ วิหรโต ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อชฺโฌกาเส นิสินฺนสฺส เอโก ทุฏฺฐยกฺโข สหายเกน ยกฺเขน วาริยมาโนปิ สีเส ปหารมทาสิฯ

ยสฺส เมฆสฺส วิย คชฺชโต สทฺโท อโหสิฯ ตทา เถโร ตสฺส ปหรณสมเย สมาปตฺติํ อปฺเปสิฯ อถสฺส เตน ปหาเรน น โกจิ อาพาโธ อโหสิ ฯ อยํ ตสฺสายสฺมโต สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ วตฺถุ ปน อุทาเน (อุทา. 34) อาคตเมวฯ

สญฺชีวตฺเถรํ ปน นิโรธสมาปนฺนํ กาลกโตติ สลฺลกฺเขตฺวา โคปาลกาทโย ติณกฏฺฐโคมยานิ สงฺกฑฺเฒตฺวา อคฺคิํ อทํสุฯ เถรสฺส จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ นชฺฌายิตฺถฯ อยมสฺส อนุปุพฺพสมาปตฺติวเสน ปวตฺตสมถานุภาวนิพฺพตฺตตฺตา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ วตฺถุ ปน สุตฺเต (ม. นิ. 1.507) อาคตเมวฯ

ขาณุโกณฺฑญฺญตฺเถโร ปน ปกติยาว สมาปตฺติพหุโลฯ โส อญฺญตรสฺมิํ อรญฺเญ รตฺติํ สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิฯ ปญฺจสตา โจรา ภณฺฑกํ เถเนตฺวา คจฺฉนฺตา ‘‘อิทานิ อมฺหากํ อนุปถํ อาคจฺฉนฺตา นตฺถี’’ติ วิสฺสมิตุกามา ภณฺฑกํ โอโรปยมานา ‘‘ขาณุโก อย’’นฺติ มญฺญมานา เถรสฺเสว อุปริ สพฺพภณฺฑกานิ ฐเปสุํฯ เตสํ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺตานํ ปฐมํ ฐปิตภณฺฑกสฺส คหณกาเล กาลปริจฺเฉทวเสน เถโร วุฏฺฐาสิฯ เต เถรสฺส จลนาการํ ทิสฺวา ภีตา วิรวิํสุฯ เถโร ‘‘มา ภายิตฺถ อุปาสกา, ภิกฺขุ อห’’นฺติ อาหฯ เต อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เถรคเตน ปสาเทน ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.1)ฯ อยเมตฺถ ปญฺจหิ ภณฺฑกสเตหิ อชฺโฌตฺถฏสฺส เถรสฺส อาพาธาภาโว สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ

อุตฺตรา ปน อุปาสิกา ปุณฺณเสฏฺฐิสฺส ธีตาฯ ตสฺสา สิริมา นาม คณิกา อิสฺสาปกตา ตตฺตเตลกฏาหํ สีเส อาสิญฺจิฯ อุตฺตรา ตํขณญฺเญว เมตฺตํ สมาปชฺชิฯ เตลํ โปกฺขรปตฺตโต อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏมานํ อคมาสิฯ อยมสฺสา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิฯ วตฺถุ ปน วิตฺถาเรตพฺพํฯ

สามาวตี นาม อุเทนสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสีฯ

มาคณฺฑิยพฺราหฺมโณ อตฺตโน ธีตาย อคฺคมเหสิฏฺฐานํ ปตฺถยมาโน ตสฺสา วีณาย อาสีวิสํ ปกฺขิปาเปตฺวา ราชานํ อาห ‘‘มหาราช, สามาวตี ตํ มาเรตุกามา วีณาย อาสีวิสํ คเหตฺวา ปริหรตี’’ติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา กุปิโต สามาวติํ วธิสฺสามีติ ธนุํ อาโรเปตฺวา วิสปีตํ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิฯ สามาวตี สปริวารา ราชานํ เมตฺตาย ผริฯ ราชา เนว สรํ ขิปิตุํ น โอโรเปตุํ สกฺโกนฺโต เวธมาโน อฏฺฐาสิฯ ตโต นํ เทวี อาห ‘‘กิํ, มหาราช, กิลมสี’’ติ? ‘‘อาม กิลมามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ธนุํ โอโรเปหี’’ติฯ สโร รญฺโญ ปาทมูเลเยว ปติฯ ตโต นํ เทวี ‘‘มหาราช, อปฺปทุฏฺฐสฺส นปฺปทุสฺสิตพฺพ’’นฺติ โอวทิฯ อิติ รญฺโญ สรํ มุญฺจิตุํ อวิสหนภาโว สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธีติฯ

[375] ปฏิกฺกูลาทีสุ อปฺปฏิกฺกูลสญฺญิวิหาราทิกา ปน อริยา อิทฺธิ นามฯ ยถาห – ‘‘กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ – ภิกฺขุ สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกฺกูเล อปฺปฏิกฺกูลสญฺญี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกฺกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ…เป.… อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ (ปฏิ. ม. 3.17)ฯ อยญฺหิ เจโตวสิปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธีติ วุจฺจติฯ

เอตาย หิ สมนฺนาคโต ขีณาสโว ภิกฺขุ ปฏิกฺกูเล อนิฏฺเฐ วตฺถุสฺมิํ เมตฺตาผรณํ วา ธาตุมนสิการํ วา กโรนฺโต อปฺปฏิกฺกูลสญฺญี วิหรติฯ อปฺปฏิกฺกูเล อิฏฺเฐ วตฺถุสฺมิํ อสุภผรณํ วา อนิจฺจนฺติ มนสิการํ วา กโรนฺโต ปฏิกฺกูลสญฺญี วิหรติฯ ตถา ปฏิกฺกูลาปฏิกฺกูเลสุ ตเทว เมตฺตาผรณํ วา ธาตุมนสิการํ วา กโรนฺโต อปฺปฏิกฺกูลสญฺญี วิหรติฯ อปฺปฏิกฺกูลปฏิกฺกูเลสุ จ ตเทว อสุภผรณํ วา อนิจฺจนฺติ มนสิการํ วา กโรนฺโต ปฏิกฺกูลสญฺญี วิหรติฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหตีติอาทินา นเยน วุตฺตํ ปน ฉฬงฺคุเปกฺขํ ปวตฺตยมาโน ปฏิกฺกูเล จ อปฺปฏิกฺกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺชิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ ปฏิสมฺภิทายญฺหิ ‘‘กถํ ปฏิกฺกูเล อปฺปฏิกฺกูลสญฺญี วิหรติ? อนิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ เมตฺตาย วา ผรติ ธาตุโส วา อุปสํหรตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 3.17) นเยน อยเมว อตฺโถ วิภตฺโตฯ อยํ เจโตวสิปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธีติ วุจฺจติฯ

[376] ปกฺขีอาทีนํ ปน เวหาสคมนาทิกา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ นามฯ ยถาห – ‘‘กตมา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ? สพฺเพสํ ปกฺขีนํ สพฺเพสํ เทวานํ เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ เอกจฺจานญฺจ วินิปาติกานํ อยํ กมฺมวิปากชา อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.18)ฯ เอตฺถ หิ สพฺเพสํ ปกฺขีนํ ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา วินาเยว อากาเสน คมนํฯ ตถา สพฺเพสํ เทวานํ ปฐมกปฺปิกานญฺจ เอกจฺจานํ มนุสฺสานํฯ ตถา ปิยงฺกรมาตา (สํ. นิ. 1.240) ยกฺขินี อุตฺตรมาตา ผุสฺสมิตฺตา ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทีนํ เอกจฺจานํ วินิปาติกานํ อากาเสน คมนํ กมฺมวิปากชา อิทฺธีติฯ

[377] จกฺกวตฺติอาทีนํ เวหาสคมนาทิกา ปน ปุญฺญวโต อิทฺธิ นามฯ ยถาห ‘‘กตมา ปุญฺญวโต อิทฺธิ? ราชา จกฺกวตฺตี เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนาย อนฺตมโส อสฺสพนฺธโคพนฺธปุริเส อุปาทายฯ โชติกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ ชฏิลกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ เมณฺฑกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ ปุญฺญวโต อิทฺธี’’ติฯ สงฺเขปโต ปน ปริปากํ คเต ปุญฺญสมฺภาเร อิชฺฌนกวิเสโส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ

เอตฺถ จ โชติกสฺส คหปติสฺส ปถวิํ ภินฺทิตฺวา มณิปาสาโท อุฏฺฐหิฯ จตุสฏฺฐิ จ กปฺปรุกฺขาติ อยมสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ ชฏิลกสฺส อสีติหตฺโถ สุวณฺณปพฺพโต นิพฺพตฺติฯ โฆสิตสฺส สตฺตสุ ฐาเนสุ มารณตฺถาย อุปกฺกเม กเตปิ อโรคภาโว ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ เมณฺฑกสฺส เอกกรีสมตฺเต ปเทเส สตฺตรตนมยานํ เมณฺฑกานํ ปาตุภาโว ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ ปญฺจ มหาปุญฺญา นาม เมณฺฑกเสฏฺฐิ, ตสฺส ภริยา จนฺทปทุมสิรี, ปุตฺโต ธนญฺจยเสฏฺฐิ, สุณิสา สุมนเทวี, ทาโส ปุณฺโณ นามาติฯ เตสุ เสฏฺฐิสฺส สีสํ นฺหาตสฺส อากาสํ อุลฺโลกนกาเล อฑฺฒเตฬสโกฏฺฐสหสฺสานิ อากาสโต รตฺตสาลีนํ ปูเรนฺติฯ ภริยาย นาฬิโกทนมตฺตมฺปิ คเหตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิเก ปริวิสมานาย ภตฺตํ น ขียติฯ ปุตฺตสฺส สหสฺสตฺถวิกํ คเหตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิกานมฺปิ เทนฺตสฺส กหาปณา น ขียนฺติฯ

สุณิสาย เอกํ วีหิตุมฺพํ คเหตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิกานมฺปิ ภาชยมานาย ธญฺญํ น ขียติฯ ทาสสฺส เอเกน นงฺคเลน กสโต อิโต สตฺต อิโต สตฺตาติ จุทฺทส มคฺคา โหนฺติฯ อยํ เนสํ ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ

[378] วิชฺชาธราทีนํ เวหาสคมนาทิกา ปน วิชฺชามยา อิทฺธิฯ ยถาห ‘‘กตมา วิชฺชามยา อิทฺธิ? วิชฺชาธรา วิชฺชํ ปริชปิตฺวา เวหาสํ คจฺฉนฺติฯ อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ…เป.… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.18)ฯ

[379] เตน เตน ปน สมฺมาปโยเคน ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส อิชฺฌนํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ ยถาห – ‘‘เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.18)ฯ เอตฺถ จ ปฏิปตฺติสงฺขาตสฺเสว สมฺมาปโยคสฺส ทีปนวเสน ปุริมปาฬิสทิสาว ปาฬิ อาคตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน สกฏพฺยูหาทิกรณวเสน ยํกิญฺจิ สิปฺปกมฺมํ ยํกิญฺจิ เวชฺชกมฺมํ ติณฺณํ เพทานํ อุคฺคหณํ ติณฺณํ ปิฏกานํ อุคฺคหณํ อนฺตมโส กสนวปนาทีนิ อุปาทาย ตํ ตํ กมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตวิเสโส ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ อาคตาฯ (10)

อิติ อิมาสุ ทสสุ อิทฺธีสุ อิทฺธิวิธายาติ อิมสฺมิํ ปเท อธิฏฺฐานา อิทฺธิเยว อาคตาฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ วิกุพฺพนามโนมยาอิทฺธิโยปิ อิจฺฉิตพฺพา เอวฯ

[380] อิทฺธิวิธายาติ อิทฺธิโกฏฺฐาสาย, อิทฺธิวิกปฺปาย วาฯ จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตีติ โส ภิกฺขุ วุตฺตปฺปการวเสน ตสฺมิํ จิตฺเต อภิญฺญาปาทเก ชาเต อิทฺธิวิธาธิคมตฺถาย ปริกมฺมจิตฺตํ อภินีหรติ กสิณารมฺมณโต อปเนตฺวา อิทฺธิวิธาภิมุขํ เปเสติฯ อภินินฺนาเมตีติ อธิคนฺตพฺพอิทฺธิโปณํ อิทฺธิปพฺภารํ กโรติฯ โสติ โส เอวํ กตจิตฺตาภินีหาโร ภิกฺขุฯ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ นานปฺปการกํฯ อิทฺธิวิธนฺติ อิทฺธิโกฏฺฐาสํฯ

ปจฺจนุโภตีติ ปจฺจนุภวติ, ผุสติ สจฺฉิกโรติ ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ อิทานิสฺส อเนกวิหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอโกปิ หุตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอโกปิ หุตฺวาติ อิทฺธิกรณโต ปุพฺเพ ปกติยา เอโกปิ หุตฺวาฯ พหุธา โหตีติ พหูนํ สนฺติเก จงฺกมิตุกาโม วา สชฺฌายํ วา กตฺตุกาโม ปญฺหํ วา ปุจฺฉิตุกาโม หุตฺวา สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ โหติฯ กถํ ปนายเมวํ โหติ? อิทฺธิยา จตสฺโส ภูมิโย จตฺตาโร ปาทา อฏฺฐ ปทานิ โสฬส จ มูลานิ สมฺปาเทตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐหนฺโตฯ

[381] ตตฺถ จตสฺโส ภูมิโยติ จตฺตาริ ฌานานิ เวทิตพฺพานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา ‘‘อิทฺธิยา กตมา จตสฺโส ภูมิโย? วิเวกชภูมิ ปฐมํ ฌานํ, ปีติสุขภูมิ ทุติยํ ฌานํ, อุเปกฺขาสุขภูมิ ตติยํ ฌานํ, อทุกฺขมสุขภูมิ จตุตฺถํ ฌานํฯ อิทฺธิยา อิมา จตสฺโส ภูมิโย อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสิตาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.9)ฯ เอตฺถ จ ปุริมานิ ตีณิ ฌานานิ ยสฺมา ปีติผรเณน จ สุขผรเณน จ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา ลหุมุทุกมฺมญฺญกาโย อิทฺธิํ ปาปุณาติ, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน อิทฺธิลาภาย สํวตฺตนโต สมฺภารภูมิโยติ เวทิตพฺพานิฯ จตุตฺถชฺฌานํ ปน อิทฺธิลาภาย ปกติภูมิเยวฯ

[382] จตฺตาโร ปาทาติ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อิทฺธิยา กตเม จตฺตาโร ปาทา? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ วีริย… จิตฺต… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ อิทฺธิยา อิเม จตฺตาโร ปาทา อิทฺธิลาภาย…เป.… อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.9)ฯ เอตฺถ จ ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิฯ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขาราฯ จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมนฺนาคตนฺติ ฉนฺทสมาธินา จ ปธานสงฺขาเรหิ จ อุเปตํฯ

อิทฺธิปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน วา อิชฺฌนฏฺเฐน, อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธีติ สงฺขํ คตานํ อภิญฺญาจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ปาทภูตํ เสสจิตฺตเจตสิกราสินฺติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. 434)ฯ

อถ วา ปชฺชเต อเนนาติ ปาโทฯ ปาปุณียตีติ อตฺโถฯ อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโทฯ ฉนฺทาทีนเมตํ อธิวจนํฯ ยถาห – ‘‘ฉนฺทญฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธิฯ โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ…เป.… ปทหติ, อิเม วุจฺจนฺติ ปธานสงฺขาราฯ อิติ อยญฺจ ฉนฺโท อยญฺจ ฉนฺทสมาธิ อิเม จ ปธานสงฺขารา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’ติ (สํ. นิ. 5.825)ฯ เอวํ เสสิทฺธิปาเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[383] อฏฺฐ ปทานีติ ฉนฺทาทีนิ อฏฺฐ เวทิตพฺพานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อิทฺธิยา กตมานิ อฏฺฐ ปทานิ? ฉนฺทญฺเจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํฯ ฉนฺโท น สมาธิ, สมาธิ น ฉนฺโทฯ อญฺโญ ฉนฺโท, อญฺโญ สมาธิฯ วีริยญฺเจ ภิกฺขุ… จิตฺตญฺเจ ภิกฺขุ… วีมํสญฺเจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํฯ วีมํสา น สมาธิ, สมาธิ น วีมํสาฯ อญฺญา วีมํสา, อญฺโญ สมาธิฯ อิทฺธิยา อิมานิ อฏฺฐ ปทานิ อิทฺธิลาภาย…เป.… อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.9)ฯ เอตฺถ หิ อิทฺธิมุปฺปาเทตุกามตาฉนฺโท สมาธินา เอกโต นิยุตฺโตว อิทฺธิลาภาย สํวตฺตติ; ตถา วีริยาทโยฯ ตสฺมา อิมานิ อฏฺฐ ปทานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

[384] โสฬส มูลานีติ โสฬสหิ อากาเรหิ อาเนญฺชตา จิตฺตสฺส เวทิตพฺพาฯ

วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อิทฺธิยา กติ มูลานิ? โสฬส มูลานิ – อโนนตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อนุนฺนตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อนภินตํ จิตฺตํ ราเค น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อนปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาเท น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิยา น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อปฺปฏิพทฺธํ จิตฺตํ ฉนฺทราเค น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, วิปฺปมุตฺตํ จิตฺตํ กามราเค น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, วิสํยุตฺตํ จิตฺตํ กิเลเส น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, วิมริยาทิกตํ จิตฺตํ กิเลสมริยาเท น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, เอกตฺตคตํ จิตฺตํ นานตฺตกิเลเส น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, สทฺธาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเย น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, วีริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปมาเท น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, ปญฺญาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อวิชฺชาย น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, โอภาสคตํ จิตฺตํ อวิชฺชนฺธกาเร น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ อิทฺธิยา อิมานิ โสฬส มูลานิ อิทฺธิลาภาย…เป.… อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.9)ฯ

กามญฺจ เอส อตฺโถ เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติอาทินาปิ สิทฺโธเยว, ปฐมชฺฌานาทีนํ ปน อิทฺธิยา ภูมิปาทปทมูลภาวทสฺสนตฺถํ ปุน วุตฺโตฯ ปุริโม จ สุตฺเตสุ อาคตนโยฯ อยํ ปฏิสมฺภิทายํฯ อิติ อุภยตฺถ อสมฺโมหตฺถมฺปิ ปุน วุตฺโตฯ

[385] ญาเณน อธิฏฺฐหนฺโตติ สฺวายเมเต อิทฺธิยา ภูมิปาทปทภูเต ธมฺเม สมฺปาเทตฺวา อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย สเจ สตํ อิจฺฉติ ‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาติ, อธิฏฺฐานจิตฺเตน สเหว สตํ โหติฯ สหสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สเจ เอวํ น อิชฺฌติ ปุน ปริกมฺมํ กตฺวา ทุติยมฺปิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สํยุตฺตฏฺฐกถายํ หิ เอกวารํ ทฺเววารํ สมาปชฺชิตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ นิมิตฺตารมฺมณํฯ ปริกมฺมจิตฺตานิ สตารมฺมณานิ วา สหสฺสารมฺมณานิ วา, ตานิ จ โข วณฺณวเสน, โน ปณฺณตฺติวเสนฯ อธิฏฺฐานจิตฺตมฺปิ ตเถว สตารมฺมณํ วา สหสฺสารมฺมณํ วาฯ ตํ ปุพฺเพ วุตฺตํ อปฺปนาจิตฺตมิว โคตฺรภุอนนฺตรํ เอกเมว อุปฺปชฺชติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํฯ

[386] ยมฺปิ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตํ ‘‘ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา, อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ ‘พหุโก โหมี’ติ, พหุโก โหติ, ยถา อายสฺมา จูฬปนฺถโก’’ติ (ปฏิ. ม. 3.10)ฯ ตตฺราปิ อาวชฺชตีติ ปริกมฺมวเสเนว วุตฺตํฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาตีติ อภิญฺญาญาณวเสน วุตฺตํฯ

ตสฺมา พหุกํ อาวชฺชติ, ตโต เตสมฺปิ ปริกมฺมจิตฺตานํ อวสาเน สมาปชฺชติ, สมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา ปุน พหุโก โหมีติ อาวชฺชิตฺวา ตโต ปรํ ปวตฺตานํ ติณฺณํ จตุนฺนํ วา ปุพฺพภาคจิตฺตานํ อนนฺตรา อุปฺปนฺเนน สนฺนิฏฺฐาปนวเสน อธิฏฺฐานนฺติ ลทฺธนาเมน เอเกเนว อภิญฺญาญาเณน อธิฏฺฐาตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ยถา อายสฺมา จูฬปนฺถโก’’ติ, ตํ พหุธาภาวสฺส กายสกฺขิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตํ ปน วตฺถุนา ทีเปตพฺพํฯ เต กิร ทฺเวภาตโร ปนฺเถ ชาตตฺตา ปนฺถกาติ นามํ ลภิํสุฯ เตสํ เชฏฺโฐ มหาปนฺถโก, โส ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อรหา หุตฺวา จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชตฺวา –

ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;

องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเขติฯ (อ. นิ. 5.195) –

อิมํ คาถํ อทาสิฯ โส ตํ จตูหิ มาเสหิ ปคุณํ กาตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ เถโร อภพฺโพ ตฺวํ สาสเนติ วิหารโต นีหริฯ ตสฺมิญฺจ กาเล เถโร ภตฺตุทฺเทสโก โหติฯ ชีวโก เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สฺเว, ภนฺเต, ภควตา สทฺธิํ ปญฺจภิกฺขุสตานิ คเหตฺวา อมฺหากํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ เถโรปิ ฐเปตฺวา จูฬปนฺถกํ เสสานํ อธิวาเสมีติ อธิวาเสสิฯ

จูฬปนฺถโก ทฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา โรทติฯ ภควา ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา กสฺมา โรทสีติ อาหฯ โส ตํ ปวตฺติมาจิกฺขิฯ ภควา น สชฺฌายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต มม สาสเน อภพฺโพ นาม โหติ, มา โสจิ ภิกฺขูติ ตํ พาหายํ คเหตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา อิทฺธิยา ปิโลติกขณฺฑํ อภินิมฺมินิตฺวา อทาสิ, หนฺท ภิกฺขุ อิมํ ปริมชฺชนฺโต รโชหรณํ รโชหรณนฺติ ปุนปฺปุนํ สชฺฌายํ กโรหีติฯ ตสฺส ตถา กโรโต ตํ กาฬวณฺณํ อโหสิฯ โส ปริสุทฺธํ วตฺถํ, นตฺเถตฺถ โทโส, อตฺตภาวสฺส ปนายํ โทโสติ สญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ญาณํ โอตาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนุโลมโต โคตฺรภุสมีปํ ปาเปสิฯ อถสฺส ภควา โอภาสคาถา อภาสิ –

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,

ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ปณฺฑิตา,

วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ

‘‘โทโส …เป.…ฯ

‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,

โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ปณฺฑิตา,

วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’ติฯ (มหานิ. 209);

ตสฺส คาถาปริโยสาเน จตุปฏิสมฺภิทาฉฬภิญฺญาปริวารา นว โลกุตฺตรธมฺมา หตฺถคตาว อเหสุํฯ

สตฺถา ทุติยทิวเส ชีวกสฺส เคหํ อคมาสิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ อถ ทกฺขิโณทกาวสาเน ยาคุยา ทิยฺยมานาย หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิฯ ชีวโก กิํ ภนฺเตติ ปุจฺฉิฯ วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถีติฯ โส ปุริสํ เปเสสิ ‘‘คจฺฉ, อยฺยํ คเหตฺวา สีฆํ เอหี’’ติฯ วิหารโต นิกฺขนฺเต ปน ภควติ,

สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ , นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;

นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนาติฯ (เถรคา. 563);

อถ โส ปุริโส คนฺตฺวา กาสาเวหิ เอกปชฺโชตํ อารามํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา ภิกฺขูหิ ภริโต ภนฺเต อาราโม, นาหํ ชานามิ กตโม โส อยฺโยติ อาหฯ ตโต นํ ภควา อาห ‘‘คจฺฉ ยํ ปฐมํ ปสฺสสิ, ตํ จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘สตฺถา ตํ อามนฺเตตี’ติ วตฺวา อาเนหี’’ติฯ โส ตํ คนฺตฺวา เถรสฺเสว จีวรกณฺเณ อคฺคเหสิฯ ตาวเทว สพฺเพปิ นิมฺมิตา อนฺตรธายิํสุฯ เถโร ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา มุขโธวนาทิสรีรกิจฺจํ นิฏฺฐเปตฺวา ปฐมตรํ คนฺตฺวา ปตฺตาสเน นิสีทิฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยถา อายสฺมา จูฬปนฺถโก’’ติฯ

ตตฺร เย เต พหู นิมฺมิตา เต อนิยเมตฺวา นิมฺมิตตฺตา อิทฺธิมตา สทิสาว โหนฺติฯ ฐานนิสชฺชาทีสุ วา ภาสิตตุณฺหีภาวาทีสุ วา ยํ ยํ อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว กโรนฺติฯ

สเจ ปน นานาวณฺเณ กาตุกาโม โหติ, เกจิ ปฐมวเย, เกจิ มชฺฌิมวเย, เกจิ ปจฺฉิมวเย, ตถา ทีฆเกเส, อุปฑฺฒมุณฺเฑ, มุณฺเฑ, มิสฺสเกเส, อุปฑฺฒรตฺตจีวเร, ปณฺฑุกจีวเร, ปทภาณธมฺมกถาสรภญฺญปญฺหปุจฺฉนปญฺหวิสฺสชฺชนรชนปจนจีวรสิพฺพนโธวนาทีนิ กโรนฺเต อปเรปิ วา นานปฺปการเก กาตุกาโม โหติ, เตน ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย เอตฺตกา ภิกฺขู ปฐมวยา โหนฺตูติอาทินา นเยน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาตพฺพํฯ อธิฏฺฐานจิตฺเตน สทฺธิํ อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการาเยว โหนฺตีติฯ เอส นโย พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติอาทีสุฯ

อยํ ปน วิเสโส, อิมินา ภิกฺขุนา เอวํ พหุภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปุน ‘‘เอโกว หุตฺวา จงฺกมิสฺสามิ, สชฺฌายํ กริสฺสามิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา วา, ‘‘อยํ วิหาโร อปฺปภิกฺขุโก, สเจ เกจิ อาคมิสฺสนฺติ ‘กุโต อิเม เอตฺตกา เอกสทิสา ภิกฺขู, อทฺธา เถรสฺส เอส อานุภาโว’ติ มํ ชานิสฺสนฺตี’’ติ อปฺปิจฺฉตาย วา อนฺตราว ‘‘เอโก โหมี’’ติ อิจฺฉนฺเตน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘เอโก โหมี’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘เอโก โหมี’’ติ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ อธิฏฺฐานจิตฺเตน สทฺธิํเยว เอโก โหติฯ เอวํ อกโรนฺโต ปน ยถา ปริจฺฉินฺนกาลวเสน สยเมว เอโก โหติฯ

[387] อาวิภาวํ ติโรภาวนฺติ เอตฺถ อาวิภาวํ กโรติ ติโรภาวํ กโรตีติ อยมตฺโถ ฯ อิทเมว หิ สนฺธาย ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตํ ‘‘อาวิภาวนฺติ เกนจิ อนาวฏํ โหติ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ ปากฏํฯ ติโรภาวนฺติ เกนจิ อาวฏํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิต’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.11)ฯ ตตฺรายํ อิทฺธิมา อาวิภาวํ กาตุกาโม อนฺธการํ วา อาโลกํ กโรติ, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวฏํ, อนาปาถํ วา อาปาถํ กโรติฯ กถํ? อยญฺหิ ยถา ปฏิจฺฉนฺโนปิ ทูเร ฐิโตปิ วา ทิสฺสติ, เอวํ อตฺตานํ วา ปรํ วา กาตุกาโม ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย อิทํ อนฺธการฏฺฐานํ อาโลกชาตํ โหตูติ วา, อิทํ ปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ โหตูติ วา, อิทํ อนาปาถํ อาปาถํ โหตูติ วา อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺฐาติ, สห อธิฏฺฐานจิตฺเตน ยถาธิฏฺฐิตเมว โหติฯ ปเร ทูเร ฐิตาปิ ปสฺสนฺติฯ สยมฺปิ ปสฺสิตุกาโม ปสฺสติฯ

[388] เอตํ ปน ปาฏิหาริยํ เกน กตปุพฺพนฺติ? ภควตาฯ ภควา หิ จูฬสุภทฺทาย นิมนฺติโต วิสฺสกมฺมุนา นิมฺมิเตหิ ปญฺจหิ กูฏาคารสเตหิ สาวตฺถิโต สตฺตโยชนพฺภนฺตรํ สาเกตํ คจฺฉนฺโต ยถา สาเกตนครวาสิโน สาวตฺถิวาสิเก, สาวตฺถิวาสิโน จ สาเกตวาสิเก ปสฺสนฺติ, เอวํ อธิฏฺฐาสิฯ นครมชฺเฌ จ โอตริตฺวา ปถวิํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ยาว อวีจิํ อากาสญฺจ ทฺวิธา วิยูหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกํ ทสฺเสสิฯ

เทโวโรหเณนปิ จ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ ภควา กิร ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา จตุราสีติปาณสหสฺสานิ พนฺธนา ปโมเจตฺวา อตีตา พุทฺธา ยมกปาฏิหาริยาวสาเน กุหิํ คตาติ อาวชฺชิตฺวา ตาวติํสภวนํ คตาติ อทฺทสฯ อเถเกน ปาเทน ปถวีตลํ อกฺกมิตฺวา ทุติยํ ยุคนฺธรปพฺพเต ปติฏฺฐเปตฺวา ปุน ปุริมปาทํ อุทฺธริตฺวา สิเนรุมตฺถกํ อกฺกมิตฺวา ตตฺถ ปณฺฑุกมฺพลสิลาตเล วสฺสํ อุปคนฺตฺวา สนฺนิปติตานํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานํ อาทิโต ปฏฺฐาย อภิธมฺมกถํ อารภิฯ ภิกฺขาจารเวลาย นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิฯ โส ธมฺมํ เทเสติฯ ภควา นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา อุตฺตรกุรูสุ ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อโนตตฺตทหตีเร ปริภุญฺชติฯ สาริปุตฺตตฺเถโร ตตฺถ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทติฯ ภควา อชฺช เอตฺตกํ ธมฺมํ เทเสสินฺติ เถรสฺส นยํ เทติฯ เอวํ ตโย มาเส อพฺโพจฺฉินฺนํ อภิธมฺมกถํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา อสีติโกฏิเทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ

ยมกปาฏิหาริเย สนฺนิปติตาปิ ทฺวาทสโยชนา ปริสา ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวาว คมิสฺสามาติ ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตํ จูฬอนาถปิณฺฑิกเสฏฺฐิเยว สพฺพปจฺจเยหิ อุปฏฺฐาสิฯ มนุสฺสา กุหิํ ภควาติ ชานนตฺถาย อนุรุทฺธตฺเถรํ ยาจิํสุฯ เถโร อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา อทฺทส ทิพฺเพน จกฺขุนา ตตฺถ วสฺสูปคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อาโรเจสิฯ

เต ภควโต วนฺทนตฺถาย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ ยาจิํสุฯ

เถโร ปริสมชฺเฌเยว มหาปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สิเนรุปพฺพตํ นิพฺพิชฺฌิตฺวา ตถาคตปาทมูเล ภควโต ปาเท วนฺทมาโนว อุมฺมุชฺชิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘ชมฺพุทีปวาสิโน, ภนฺเต, ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา ปสฺสิตฺวาว คมิสฺสามาติ วทนฺตี’’ติฯ ภควา อาห ‘‘กุหิํ ปน เต, โมคฺคลฺลาน, เอตรหิ เชฏฺฐภาตา ธมฺมเสนาปตี’’ติ? ‘‘สงฺกสฺสนคเร ภนฺเต’’ติฯ ‘‘โมคฺคลฺลาน, มํ ทฏฺฐุกามา สฺเว สงฺกสฺสนครํ อาคจฺฉนฺตุ, อหํ สฺเว มหาปวารณปุณฺณมาสีอุโปสถทิวเส สงฺกสฺสนคเร โอตริสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ทสพลํ วนฺทิตฺวา อาคตมคฺเคเนว โอรุยฺห มนุสฺสานํ สนฺติกํ สมฺปาปุณิฯ คมนาคมนกาเล จ ยถา นํ มนุสฺสา ปสฺสนฺติ, เอวํ อธิฏฺฐาสิฯ อิทํ ตาเวตฺถ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อาวิภาวปาฏิหาริยํ อกาสิฯ

โส เอวํ อาคโต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘ทูรนฺติ สญฺญํ อกตฺวา กตปาตราสาว นิกฺขมถา’’ติ อาหฯ ภควา สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อาโรเจสิ ‘‘มหาราช, สฺเว มนุสฺสโลกํ คจฺฉามี’’ติฯ เทวราชา วิสฺสกมฺมํ อาณาเปสิ ‘‘ตาต, สฺเว ภควา มนุสฺสโลกํ คนฺตุกาโม, ติสฺโส โสปานปนฺติโย มาเปหิ เอกํ กนกมยํ, เอกํ รชตมยํ, เอกํ มณิมย’’นฺติฯ โส ตถา อกาสิฯ ภควา ทุติยทิวเส สิเนรุมุทฺธนิ ฐตฺวา ปุรตฺถิมโลกธาตุํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ วิวฏานิ หุตฺวา เอกงฺคณํ วิย ปกาสิํสุฯ ยถา จ ปุรตฺถิเมน, เอวํ ปจฺฉิเมนปิ อุตฺตเรนปิ ทกฺขิเณนปิ สพฺพํ วิวฏมทฺทสฯ เหฏฺฐาปิ ยาว อวีจิ, อุปริ ยาว อกนิฏฺฐภวนํ, ตาว อทฺทสฯ

ตํ ทิวสํ กิร โลกวิวรณํ นาม อโหสิฯ มนุสฺสาปิ เทเว ปสฺสนฺติ, เทวาปิ มนุสฺเสฯ ตตฺถ เนว มนุสฺสา อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺติ, น เทวา อโธ โอโลเกนฺติ, สพฺเพ สมฺมุขาว อญฺญมญฺญํ ปสฺสนฺติฯ ภควา มชฺเฌ มณิมเยน โสปาเนน โอตรติ, ฉกามาวจรเทวา วามปสฺเส กนกมเยน, สุทฺธาวาสา จ มหาพฺรหฺมา จ ทกฺขิณปสฺเส รชตมเยนฯ เทวราชา ปตฺตจีวรํ อคฺคเหสิ, มหาพฺรหฺมา ติโยชนิกํ เสตจฺฉตฺตํ, สุยาโม วาฬพีชนิํ, ปญฺจสิโข คนฺธพฺพปุตฺโต ติคาวุตมตฺตํ เพฬุวปณฺฑุวีณํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส ปูชํ กโรนฺโต โอตรติฯ ตํทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา พุทฺธภาวาย ปิหํ อนุปฺปาเทตฺวา ฐิตสตฺโต นาม นตฺถิฯ อิทเมตฺถ ภควา อาวิภาวปาฏิหาริยํ อกาสิฯ

อปิจ ตมฺพปณฺณิทีเป ตลงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโรปิ ติสฺสมหาวิหาเร เจติยงฺคณสฺมิํ นิสีทิตฺวา ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ อปณฺณกสุตฺตํ (อ. นิ. 3.16) กเถนฺโต เหฏฺฐามุขํ พีชนิํ อกาสิ, ยาว อวีจิโต เอกงฺคณํ อโหสิฯ ตโต อุปริมุขํ อกาสิ, ยาว พฺรหฺมโลกา เอกงฺคณํ อโหสิฯ เถโร นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา สคฺคสุเขน จ ปโลเภตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามี อนาคามี อรหนฺโตติฯ

[389] ติโรภาวํ กาตุกาโม ปน อาโลกํ วา อนฺธการํ กโรติ, อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วา ปฏิจฺฉนฺนํ, อาปาถํ วา อนาปาถํ กโรติฯ กถํ? อยญฺหิ ยถา อปฺปฏิจฺฉนฺโนปิ สมีเป ฐิโตปิ วา น ทิสฺสติ, เอวํ อตฺตานํ วา ปรํ วา กาตุกาโม ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย ‘‘อิทํ อาโลกฏฺฐานํ อนฺธการํ โหตู’’ติ วา, ‘‘อิทํ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหตู’’ติ วา, ‘‘อิทํ อาปาถํ อนาปาถํ โหตู’’ติ วา อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺฐาติฯ สห อธิฏฺฐานจิตฺเตน ยถาธิฏฺฐิตเมว โหติฯ ปเร สมีเป ฐิตาปิ น ปสฺสนฺติฯ สยมฺปิ อปสฺสิตุกาโม น ปสฺสติฯ

[390] เอตํ ปน ปาฏิหาริยํ เกน กตปุพฺพนฺติ? ภควตาฯ ภควา หิ ยสํ กุลปุตฺตํ สมีเป นิสินฺนํเยว ยถา นํ ปิตา น ปสฺสติ, เอวมกาสิฯ ตถา วีสโยชนสตํ มหากปฺปินสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตํ อนาคามิผเล, อมจฺจสหสฺสญฺจสฺส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา, ตสฺส อนุมคฺคํ อาคตา สหสฺสิตฺถิปริวารา อโนชาเทวี อาคนฺตฺวา สมีเป นิสินฺนาปิ ยถา สปริสํ ราชานํ น ปสฺสติ, ตถา กตฺวา ‘‘อปิ, ภนฺเต, ราชานํ ปสฺสถา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ปน เต ราชานํ คเวสิตุํ วรํ, อุทาหุ อตฺตาน’’นฺติ? ‘‘อตฺตานํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา นิสินฺนาย ตสฺสา ตถา ธมฺมํ เทเสสิ, ยถา สา สทฺธิํ อิตฺถิสหสฺเสน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ, อมจฺจา อนาคามิผเล, ราชา อรหตฺเตติฯ

อปิจ ตมฺพปณฺณิทีปํ อาคตทิวเส ยถา อตฺตนา สทฺธิํ อาคเต อวเสเส ราชา น ปสฺสติ, เอวํ กโรนฺเตน มหินฺทตฺเถเรนาปิ อิทํ กตเมว (ปารา. อฏฺฐ. 1.ตติยสงฺคีติกถา)ฯ

[391] อปิจ สพฺพมฺปิ ปากฏํ ปาฏิหาริยํ อาวิภาวํ นามฯ อปากฏปาฏิหาริยํ ติโรภาวํ นามฯ ตตฺถ ปากฏปาฏิหาริเย อิทฺธิปิ ปญฺญายติ อิทฺธิมาปิฯ ตํ ยมกปาฏิหาริเยน ทีเปตพฺพํฯ ตตฺร หิ ‘‘อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหาริยํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิฯ อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.116) เอวํ อุภยํ ปญฺญายิตฺถฯ อปากฏปาฏิหาริเย อิทฺธิเยว ปญฺญายติ, น อิทฺธิมาฯ ตํ มหกสุตฺเตน (สํ. นิ. 4.346) จ พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺเตน (ม. นิ. 1.501 อาทโย) จ ทีเปตพฺพํฯ ตตฺร หิ อายสฺมโต จ มหกสฺส, ภควโต จ อิทฺธิเยว ปญฺญายิตฺถ, น อิทฺธิมาฯ

ยถาห –

‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข จิตฺโต คหปติ อายสฺมนฺตํ มหกํ เอตทโวจ ‘สาธุ เม, ภนฺเต, อยฺโย มหโก อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสตู’ติฯ เตน หิ ตฺวํ คหปติ อาฬินฺเท อุตฺตราสงฺคํ ปญฺญาเปตฺวา ติณกลาปํ โอกาเสหีติฯ ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ โข จิตฺโต คหปติ อายสฺมโต มหกสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อาฬินฺเท อุตฺตราสงฺคํ ปญฺญาเปตฺวา ติณกลาปํ โอกาเสสิฯ อถ โข อายสฺมา มหโก วิหารํ ปวิสิตฺวา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา ตาลจฺฉิคฺคเฬน จ อคฺคฬนฺตริกาย จ อจฺจิ นิกฺขมิตฺวา ติณานิ ฌาเปสิ, อุตฺตราสงฺคํ น ฌาเปสี’’ติ (สํ. นิ. 4.346)ฯ

ยถา จาห –

‘‘อถ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิํ ‘เอตฺตาวตา พฺรหฺมา จ พฺรหฺมปริสา จ พฺรหฺมปาริสชฺชา จ สทฺทญฺจ เม โสสฺสนฺติ, น จ มํ ทกฺขิสฺสนฺตี’ติ อนฺตรหิโต อิมํ คาถํ อภาสิํ –

‘ภเว วาหํ ภยํ ทิสฺวา, ภวญฺจ วิภเวสินํ;

ภวํ นาภิวทิํ กิญฺจิ, นนฺทิญฺจ น อุปาทิยิ’’’นฺติฯ (ม. นิ. 1.504);

[392] ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเสติ เอตฺถ ติโรกุฏฺฏนฺติ ปรกุฏฺฏํ, กุฏฺฏสฺส ปรภาคนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย อิตเรสุฯ กุฏฺโฏติ จ เคหภิตฺติยา เอตมธิวจนํฯ ปากาโรติ เคหวิหารคามาทีนํ ปริกฺเขปปากาโรฯ ปพฺพโตติ ปํสุปพฺพโต วา ปาสาณปพฺพโต วาฯ อสชฺชมาโนติ อลคฺคมาโนฯ เสยฺยถาปิ อากาเสติ อากาเส วิยฯ เอวํ คนฺตุกาเมน ปน อากาสกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย กุฏฺฏํ วา ปาการํ วา สิเนรุจกฺกวาเฬสุปิ อญฺญตรํ ปพฺพตํ วา อาวชฺชิตฺวา กตปริกมฺเมน อากาโส โหตูติ อธิฏฺฐาตพฺโพฯ อากาโสเยว โหติฯ อโธ โอตริตุกามสฺส, อุทฺธํ วา อาโรหิตุกามสฺส สุสิโร โหติ, วินิวิชฺฌิตฺวา คนฺตุกามสฺส ฉิทฺโทฯ โส ตตฺถ อสชฺชมาโน คจฺฉติฯ

ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปเนตฺถาห – ‘‘อากาสกสิณสมาปชฺชนํ, อาวุโส, กิมตฺถิยํ, กิํ หตฺถิอสฺสาทีนิ อภินิมฺมินิตุกาโม หตฺถิอสฺสาทิ กสิณานิ สมาปชฺชติ, นนุ ยตฺถ กตฺถจิ กสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติวสีภาโวเยว ปมาณํฯ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตเทว โหตี’’ติฯ ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘ปาฬิยา, ภนฺเต, อากาสกสิณํเยว อาคตํ, ตสฺมา อวสฺสเมตํ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘ปกติยา อากาสกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติฯ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘อากาโส โหตู’ติฯ อากาโส โหติฯ ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต เกนจิ อนาวเฏ อปริกฺขิตฺเต อสชฺชมานา คจฺฉนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส’’ติ (ปฏิ. ม. 3.11)ฯ

สเจ ปนสฺส ภิกฺขุโน อธิฏฺฐหิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส อนฺตรา ปพฺพโต วา รุกฺโข วา อุฏฺเฐติ, กิํ ปุน สมาปชฺชิตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ? โทโส นตฺถิฯ ปุน สมาปชฺชิตฺวา อธิฏฺฐานํ หิ อุปชฺฌายสฺส สนฺติเก นิสฺสยคฺคหณสทิสํ โหติฯ อิมินา จ ปน ภิกฺขุนา อากาโส โหตูติ อธิฏฺฐิตตฺตา อากาโส โหติเยวฯ ปุริมาธิฏฺฐานพเลเนว จสฺส อนฺตรา อญฺโญ ปพฺพโต วา รุกฺโข วา อุตุมโย อุฏฺฐหิสฺสตีติ อฏฺฐานเมเวตํฯ อญฺเญน อิทฺธิมตา นิมฺมิเต ปน ปฐมนิมฺมานํ พลวํ โหติฯ อิตเรน ตสฺส อุทฺธํ วา อโธ วา คนฺตพฺพํฯ

[393] ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชนฺติ เอตฺถ อุมฺมุชฺชนฺติ อุฏฺฐานํ วุจฺจติฯ นิมุชฺชนฺติ สํสีทนํฯ อุมฺมุชฺชญฺจ นิมุชฺชญฺจ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํฯ เอวํ กาตุกาเมน อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา อุฏฺฐาย เอตฺตเก ฐาเน ปถวี อุทกํ โหตูติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สห อธิฏฺฐาเนน ยถา ปริจฺฉินฺเน ฐาเน ปถวี อุทกเมว โหติฯ โส ตตฺถ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติฯ ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘ปกติยา อาโปกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติฯ ปถวิํ อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘อุทกํ โหตู’ติฯ อุทกํ โหติฯ โส ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อุทเก อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก’’ติ (ปฏิ. ม. 3.11)ฯ

น เกวลญฺจ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชเมว, นฺหานปานมุขโธวนภณฺฑกโธวนาทีสุ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ กโรติฯ น เกวลญฺจ อุทกเมว, สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ อิทญฺจิทญฺจ เอตฺตกํ โหตูติ อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา อธิฏฺฐหนฺตสฺส ยถาธิฏฺฐิตเมว โหติฯ อุทฺธริตฺวา ภาชนคตํ กโรนฺตสฺส สปฺปิ สปฺปิเมว โหติฯ เตลาทีนิ เตลาทีนิเยวฯ อุทกํ อุทกเมวฯ โส ตตฺถ เตมิตุกาโมว เตเมติ, น เตมิตุกาโม น เตเมติฯ ตสฺเสว จ สา ปถวี อุทกํ โหติ เสสชนสฺส ปถวีเยวฯ ตตฺถ มนุสฺสา ปตฺติกาปิ คจฺฉนฺติ, ยานาทีหิปิ คจฺฉนฺติ, กสิกมฺมาทีนิปิ กโรนฺติเยวฯ

สเจ ปนายํ เตสมฺปิ อุทกํ โหตูติ อิจฺฉติ, โหติเยวฯ ปริจฺฉินฺนกาลํ ปน อติกฺกมิตฺวา ยํ ปกติยา ฆฏตฬากาทีสุ อุทกํ, ตํ ฐเปตฺวา อวเสสํ ปริจฺฉินฺนฏฺฐานํ ปถวีเยว โหติฯ

[394] อุทเกปิ อภิชฺชมาเนติ เอตฺถ ยํ อุทกํ อกฺกมิตฺวา สํสีทติ, ตํ ภิชฺชมานนฺติ วุจฺจติฯ วิปรีตํ อภิชฺชมานํฯ เอวํ คนฺตุกาเมน ปน ปถวีกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย เอตฺตเก ฐาเน อุทกํ ปถวี โหตูติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สห อธิฏฺฐาเนน ยถา ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเน อุทกํ ปถวีเยว โหติฯ โส ตตฺถ คจฺฉติ, ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติฯ อุทกํ อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘ปถวี โหตู’ติฯ ปถวี โหติฯ โส อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อภิชฺชมานาย ปถวิยา คจฺฉนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิย’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.11)ฯ

น เกวลญฺจ คจฺฉติ, ยํ ยํ อิริยาปถํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ กโรติฯ น เกวลญฺจ ปถวิเมว กโรติ, มณิสุวณฺณปพฺพตรุกฺขาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ วุตฺตนเยเนว อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺฐาติ, ยถาธิฏฺฐิตเมว โหติฯ ตสฺเสว จ ตํ อุทกํ ปถวี โหติ, เสสชนสฺส อุทกเมว, มจฺฉกจฺฉปา จ อุทกกากาทโย จ ยถารุจิ วิจรนฺติฯ สเจ ปนายํ อญฺเญสมฺปิ มนุสฺสานํ ตํ ปถวิํ กาตุํ อิจฺฉติ, กโรติเยวฯ ปริจฺฉินฺนกาลาติกฺกเมน ปน อุทกเมว โหติฯ

[395] ปลฺลงฺเกน กมตีติ ปลฺลงฺเกน คจฺฉติฯ ปกฺขี สกุโณติ ปกฺเขหิ ยุตฺตสกุโณฯ เอวํ กาตุกาเมน ปน ปถวีกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย สเจ นิสินฺโน คนฺตุมิจฺฉติ, ปลฺลงฺกปฺปมาณํ ฐานํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สเจ นิปนฺโน คนฺตุกาโม โหติ มญฺจปฺปมาณํ, สเจ ปทสา คนฺตุกาโม โหติ มคฺคปฺปมาณนฺติ เอวํ ยถานุรูปํ ฐานํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วุตฺตนเยเนว ปถวี โหตูติ อธิฏฺฐาตพฺพํ, สห อธิฏฺฐาเนน ปถวีเยว โหติฯ ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณติฯ ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ, อากาสํ อาวชฺชติฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘ปถวี โหตู’ติฯ ปถวี โหติฯ โส อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต ปถวิยํ จงฺกมนฺติปิ…เป.… เสยฺยมฺปิ กปฺเปนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ…เป.… เสยฺยมฺปิ กปฺเปตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.11)ฯ

อากาเส คนฺตุกาเมน จ ภิกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุลาภินาปิ ภวิตพฺพํฯ กสฺมา? อนฺตเร อุตุสมุฏฺฐานา วา ปพฺพตรุกฺขาทโย โหนฺติ, นาคสุปณฺณาทโย วา อุสูยนฺตา มาเปนฺติ, เนสํ ทสฺสนตฺถํฯ เต ปน ทิสฺวา กิํ กาตพฺพนฺติ? ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อากาโส โหตูติ ปริกมฺมํ กตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพํฯ เถโร ปนาห ‘‘สมาปตฺติสมาปชฺชนํ, อาวุโส, กิมตฺถิยํ, นนุ สมาหิตเมวสฺส จิตฺตํ, เตน ยํ ยํ ฐานํ อากาโส โหตูติ อธิฏฺฐาติ, อากาโสเยว โหตี’’ติฯ กิญฺจาปิ เอวมาห, อถ โข ติโรกุฏฺฏปาริหาริเย วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

อปิจ โอกาเส โอโรหณตฺถมฺปิ อิมินา ทิพฺพจกฺขุลาภินา ภวิตพฺพํ, อยญฺหิ สเจ อโนกาเส นฺหานติตฺเถ วา คามทฺวาเร วา โอโรหติฯ มหาชนสฺส ปากโฏ โหติฯ ตสฺมา ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสิตฺวา อโนกาสํ วชฺเชตฺวา โอกาเส โอตรตีติฯ

[396] อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชตีติ เอตฺถ จนฺทิมสูริยานํ ทฺวาจตฺตาลีสโยชนสหสฺสสฺส อุปริ จรเณน มหิทฺธิกตา, ตีสุ ทีเปสุ เอกกฺขเณ อาโลกกรเณน มหานุภาวตา เวทิตพฺพาฯ เอวํ อุปริ จรณอาโลกกรเณหิ วา มหิทฺธิเก เตเนว มหานุภาเวฯ ปรามสตีติ ปริคฺคณฺหติ เอกเทเส วา ฉุปติฯ ปริมชฺชตีติ สมนฺตโต อาทาสตลํ วิย ปริมชฺชติฯ อยํ ปนสฺส อิทฺธิ อภิญฺญาปาทกชฺฌานวเสเนว อิชฺฌติ, นตฺเถตฺถ กสิณสมาปตฺตินิยโมฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ –

‘‘อิเมปิ จนฺทิมสูริเย…เป.… ปริมชฺชตีติ อิธ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต จนฺทิมสูริเย อาวชฺชติ, อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ – ‘หตฺถปาเส โหตู’ติฯ หตฺถปาเส โหติฯ โส นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติฯ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต กิญฺจิเทว รูปคตํ หตฺถปาเส อามสนฺติ ปรามสนฺติ ปริมชฺชนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา…เป.… ปริมชฺชตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.12)ฯ

สฺวายํ ยทิ อิจฺฉติ คนฺตฺวา ปรามสิตุํ, คนฺตฺวา ปรามสติ, ยทิ ปน อิเธว นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา ปรามสิตุกาโม โหติ, หตฺถปาเส โหตูติ อธิฏฺฐาติ, อธิฏฺฐานพเลน วณฺฏา มุตฺตตาลผลํ วิย อาคนฺตฺวา หตฺถปาเส ฐิเต วา ปรามสติ, หตฺถํ วา วฑฺเฒตฺวาฯ วฑฺเฒนฺตสฺส ปน กิํ อุปาทิณฺณกํ วฑฺฒติ, อนุปาทิณฺณกนฺติ? อุปาทิณฺณกํ นิสฺสาย อนุปาทิณฺณกํ วฑฺฒติฯ

ตตฺถ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร อาห ‘‘กิํ ปนาวุโส, อุปาทิณฺณกํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ น โหติ, นนุ ยทา ภิกฺขุ ตาลจฺฉิทฺทาทีหิ นิกฺขมติ, ตทา อุปาทิณฺณกํ ขุทฺทกํ โหติฯ ยทา มหนฺตํ อตฺตภาวํ กโรติ, ตทา มหนฺตํ โหติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วิยา’’ติฯ

นนฺโทปนนฺทนาคทมนกถา

เอกสฺมิํ กิร สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘สฺเว, ภนฺเต, ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ อมฺหากํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา ปกฺกมิฯ ภควา อธิวาเสตฺวา ตํทิวสาวเสสํ รตฺติภาคญฺจ วีตินาเมตฺวา ปจฺจูสสมเย ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกสิฯ อถสฺส นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉิฯ ภควา ‘‘อยํ นาคราชา มยฺหํ ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉิ, อตฺถิ นุ โข อสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘อยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺโนติ ทิสฺวา โก นุ โข อิมํ มิจฺฉาทิฏฺฐิโต วิเวเจยฺยา’’ติ อาวชฺเชนฺโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อทฺทสฯ