เมนู

อุกฺกาย วิชฺฌาตาย สมวิสมานํ อทสฺสนํ วิย รูปคตํ ปสฺสโต ปริกมฺมสฺส วาราติกฺกเมน อาโลเก อนฺตรหิเต รูปคตานํ อทสฺสนํฯ อุกฺกาย ฆํสนํ วิย ปุนปฺปุนํ ปเวสนํฯ อุกฺกาย ปุริมาโลกโต มหนฺตตราโลกกรณํ วิย ปุน ปริกมฺมํ กโรโต พลวตราโลกผรณํฯ สูริยุฏฺฐานํ วิย ถามคตาโลกสฺส ยถาปริจฺเฉเทน ฐานํฯ ติณุกฺกํ ฉฑฺเฑตฺวา ทิวสมฺปิ คมนํ วิย ปริตฺตาโลกํ ฉฑฺเฑตฺวา ถามคเตนาโลเกน ทิวสมฺปิ รูปทสฺสนํฯ

ตตฺถ ยทา ตสฺส ภิกฺขุโน มํสจกฺขุสฺส อนาปาถคตํ อนฺโตกุจฺฉิคตํ หทยวตฺถุนิสฺสิตํ เหฏฺฐาปถวีตลนิสฺสิตํ ติโรกุฏฺฏปพฺพตปาการคตํ ปรจกฺกวาฬคตนฺติ อิทํ รูปํ ญาณจกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, มํสจกฺขุนา ทิสฺสมานํ วิย โหติ, ตทา ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปนฺนํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ตเทว เจตฺถ รูปทสฺสนสมตฺถํ, น ปุพฺพภาคจิตฺตานิฯ

ตํ ปเนตํ ปุถุชฺชนสฺส ปริพนฺโธ โหติฯ กสฺมา? โส หิ ยสฺมา ยตฺถ ยตฺถ อาโลโก โหตูติ อธิฏฺฐาติ, ตํ ตํ ปถวีสมุทฺทปพฺพเต วินิวิชฺฌิตฺวาปิ เอกาโลกํ โหติ, อถสฺส ตตฺถ ภยานกานิ ยกฺขรกฺขสาทิรูปานิ ปสฺสโต ภยํ อุปฺปชฺชติฯ เยน จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺวา ฌานวิพฺภนฺตโก โหติ, ตสฺมา รูปทสฺสเน อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพํฯ

ตตฺรายํ ทิพฺพจกฺขุโน อุปฺปตฺติกฺกโมฯ วุตฺตปฺปการเมตํ รูปมารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตเทว รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา จตฺตาริ ปญฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธาปิ ปุพฺพภาคจิตฺตานิ สวิตกฺกสวิจารานิ กามาวจรานิฯ ปริโยสาเน อตฺถสาธกจิตฺตํ จตุตฺถชฺฌานิกํ รูปาวจรํฯ เตน สหชาตํ ญาณํ สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณนฺติปิ ทิพฺพจกฺขุญาณนฺติปิ วุจฺจตีติฯ

จุตูปปาตญาณกถา นิฏฺฐิตาฯ

ปกิณฺณกกถา

[413]

อิติ ปญฺจกฺขนฺธวิทู, ปญฺจ อภิญฺญา อโวจ ยา นาโถ;

ตา ญตฺวา ตาสุ อยํ, ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาฯ

เอตาสุ หิ ยเทตํ จุตูปปาตญาณสงฺขาตํ ทิพฺพจกฺขุ, ตสฺส อนาคตํสญาณญฺจ ยถากมฺมุปคญาณญฺจาติ ทฺเวปิ ปริภณฺฑญาณานิ โหนฺติฯ อิติ อิมานิ จ ทฺเว อิทฺธิวิธาทีนิ จ ปญฺจาติ สตฺต อภิญฺญาญาณานิ อิธาคตานิฯ อิทานิ เตสํ อารมฺมณวิภาเค อสมฺโมหตฺถํ –

อารมฺมณตฺติกา วุตฺตา, เย จตฺตาโร มเหสินา;

สตฺตนฺนมปิ ญาณานํ, ปวตฺติํ เตสุ ทีปเยฯ

ตตฺรายํ ทีปนาฯ จตฺตาโร หิ อารมฺมณตฺติกา มเหสินา วุตฺตาฯ กตเม จตฺตาโร? ปริตฺตารมฺมณตฺติโก, มคฺคารมฺมณตฺติโก, อตีตารมฺมณตฺติโก, อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติโกติ (ธ. ส. ติกมาติกา 13, 16, 19, 21)ฯ

[414] ตตฺถ อิทฺธิวิธญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน สตฺตสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ กถํ? ตญฺหิ ยทา กายํ จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, มหคฺคตจิตฺเต สโมทหติ สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธํ อารมฺมณํ โหตีติ กตฺวา รูปกายารมฺมณโต ปริตฺตารมฺมณํ โหติฯ ยทา จิตฺตํ กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, ปาทกชฺฌานจิตฺตํ รูปกาเย สโมทหติ สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธํ อารมฺมณํ โหตีติ กตฺวา มหคฺคตจิตฺตารมฺมณโต มหคฺคตารมฺมณํ โหติฯ

ยสฺมา ปน ตเทว จิตฺตํ อตีตํ นิรุทฺธํ อารมฺมณํ กโรติ, ตสฺมา อตีตารมฺมณํ โหติฯ มหาธาตุนิธาเน มหากสฺสปตฺเถราทีนํ วิย อนาคตํ อธิฏฺฐหนฺตานํ อนาคตารมฺมณํ โหติฯ มหากสฺสปตฺเถโร กิร มหาธาตุนิธานํ กโรนฺโต ‘‘อนาคเต อฏฺฐารสวสฺสาธิกานิ ทฺเววสฺสสตานิ อิเม คนฺธา มา สุสฺสิํสุ, ปุปฺผานิ มา มิลายิํสุ, ทีปา มา นิพฺพายิํสู’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1434) อธิฏฺฐหิฯ สพฺพํ ตเถว อโหสิฯ อสฺสคุตฺตตฺเถโร วตฺตนิยเสนาสเน ภิกฺขุสงฺฆํ สุกฺขภตฺตํ ภุญฺชมานํ ทิสฺวา อุทกโสณฺฑิํ ทิวเส ทิวเส ปุเรภตฺเต ทธิรสํ โหตูติ อธิฏฺฐาสิฯ ปุเรภตฺเต คหิตํ ทธิรสํ โหติฯ ปจฺฉาภตฺเต ปากติกอุทกเมว (ธ. ส. อฏฺฐ. 1434)ฯ

กายํ ปน จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติฯ

กายวเสน จิตฺตํ, จิตฺตวเสน วา กายํ ปริณามนกาเล อตฺตโน กุมารกวณฺณาทินิมฺมานกาเล จ สกายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณโต อชฺฌตฺตารมฺมณํ โหติฯ พหิทฺธา หตฺถิอสฺสาทิทสฺสนกาเล ปน พหิทฺธารมฺมณนฺติ เอวํ ตาว อิทฺธิวิธญาณสฺส สตฺตสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

[415] ทิพฺพโสตธาตุญาณํ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ กถํ? ตญฺหิ ยสฺมา สทฺทํ อารมฺมณํ กโรติ, สทฺโท จ ปริตฺโต, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมณํ โหติฯ วิชฺชมานํเยว ปน สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติฯ ตํ อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสวนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํฯ ปเรสํ สทฺทสวนกาเล พหิทฺธารมฺมณนฺติ เอวํ ทิพฺพโสตธาตุญาณสฺส จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

[416] เจโตปริยญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณวเสน อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ กถํ? ตญฺหิ ปเรสํ กามาวจรจิตฺตชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติฯ รูปาวจรอรูปาวจรจิตฺตชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ โหติฯ มคฺคผลชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ โหติฯ

เอตฺถ จ ปุถุชฺชโน โสตาปนฺนสฺส จิตฺตํ น ชานาติฯ โสตาปนฺโน วา สกทาคามิสฺสาติ เอวํ ยาว อรหโต เนตพฺพํฯ อรหา ปน สพฺเพสํ จิตฺตํ ชานาติฯ อญฺโญปิ จ อุปริโม เหฏฺฐิมสฺสาติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ มคฺคจิตฺตารมฺมณกาเล มคฺคารมฺมณํ โหติฯ ยทา ปน อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร จ อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร จ ปเรสํ จิตฺตํ ชานาติ, ตทา อตีตารมฺมณํ อนาคตารมฺมณญฺจ โหติฯ

กถํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม ติวิธํ – ขณปจฺจุปฺปนฺนํ, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนญฺจฯ ตตฺถ อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺคปฺปตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํฯ เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ

ตตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา อาโลกฏฺฐานํ คตสฺส น ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติ, ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ , เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพาฯ อาโลกฏฺฐาเน วิจริตฺวา โอวรกํ ปวิฏฺฐสฺสาปิ น ตาว สหสา รูปํ ปากฏํ โหติ, ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพาฯ ทูเร ฐตฺวา ปน รชกานํ หตฺถวิการํ, ฆณฺฑิเภรีอาโกฏนวิการญฺจ ทิสฺวาปิ น ตาว สทฺทํ สุณาติ, ยาว ปน ตํ สุณาติ, เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพาฯ เอวํ ตาว มชฺฌิมภาณกา

สํยุตฺตภาณกา ปน รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตีติ ทฺเว สนฺตติโย วตฺวา อุทกํ อกฺกมิตฺวา คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมฺมติ, อาตปา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺฐสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กริตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นามฯ ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามาติ วตฺวา ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามาติ วทนฺติฯ

เอกภวปริจฺฉินฺนํ ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ ยํ สนฺธาย ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต ‘‘โย จาวุโส, มโน เย จ ธมฺมา อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ, ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตี’’ติ (ม. นิ. 3.284) วุตฺตํฯ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนญฺเจตฺถ อฏฺฐกถาสุ อาคตํฯ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเตฯ

ตตฺถ เกจิ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตํ เจโตปริยญาณสฺส อารมฺมณํ โหตีติ วทนฺติฯ กิํ การณา? ยสฺมา อิทฺธิมโต จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติฯ อิทญฺจ เนสํ โอปมฺมํ, ยถา อากาเส ขิตฺเต ปุปฺผมุฏฺฐิมฺหิ อวสฺสํ เอกํ ปุปฺผํ เอกสฺส วณฺเฏน วณฺฏํ ปฏิวิชฺฌติ, เอวํ ปรสฺส จิตฺตํ ชานิสฺสามีติ ราสิวเสน มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต อวสฺสํ เอกสฺส จิตฺตํ เอเกน จิตฺเตน อุปฺปาทกฺขเณ วา ฐิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา ปฏิวิชฺฌตีติฯ ตํ ปน วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ อาวชฺชนฺโต เยน จ จิตฺเตน อาวชฺชติ , เยน จ ชานาติฯ เตสํ ทฺวินฺนํ สหฐานาภาวโต อาวชฺชนชวนานญฺจ อนิฏฺฐฏฺฐาเน นานารมฺมณภาวปฺปตฺติโทสโต อยุตฺตนฺติ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนญฺจ อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตมานชวนวีถิโต อตีตานาคตวเสน ทฺวิตฺติชวนวีถิปริมาเณ กาเล ปรสฺส จิตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามฯ ‘‘อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ ปน ชวนวาเรน ทีเปตพฺพ’’นฺติ สํยุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตํ สุฏฺฐุ วุตฺตํฯ

ตตฺรายํ ทีปนา, อิทฺธิมา ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺชติ, อาวชฺชนํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติฯ ตโต จตฺตาริ ปญฺจ วา ชวนานิฯ เยสํ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรานิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตมารมฺมณํ โหติ, น จ ตานิ นานารมฺมณานิ โหนฺติ, อทฺธาวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตาฯ เอการมฺมณตฺเตปิ จ อิทฺธิจิตฺตเมว ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ, น อิตรานิฯ ยถา จกฺขุทฺวาเร จกฺขุวิญฺญาณเมว รูปํ ปสฺสติ, น อิตรานีติฯ อิติ อิทํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนสฺส เจว อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติฯ ยสฺมา วา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเนเยว ปตติ, ตสฺมา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสเนเวตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปรสฺส จิตฺตารมฺมณตฺตาเยว ปน พหิทฺธารมฺมณํ โหตีติ เอวํ เจโตปริยญาณสฺส อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

[417] ปุพฺเพนิวาสญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณวเสน อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ กถํ? ตญฺหิ กามาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติฯ รูปาวจรารูปาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํฯ อตีเต อตฺตนา ปเรหิ วา ภาวิตมคฺคํ สจฺฉิกตผลญฺจ อนุสฺสรณกาเล อปฺปมาณารมฺมณํฯ ภาวิตมคฺคเมว อนุสฺสรณกาเล มคฺคารมฺมณํฯ นิยมโต ปเนตํ อตีตารมฺมณเมวฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ เจโตปริยญาณยถากมฺมุปคญาณานิปิ อตีตารมฺมณานิ โหนฺติ, อถ โข เตสํ เจโตปริยญาณสฺส สตฺตทิวสพฺภนฺตราตีตํ จิตฺตเมว อารมฺมณํฯ ตญฺหิ อญฺญํ ขนฺธํ วา ขนฺธปฏิพทฺธํ วา น ชานาติฯ มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตารมฺมณตฺตา ปน ปริยายโต มคฺคารมฺมณนฺติ วุตฺตํฯ ยถากมฺมุปคญาณสฺส จ อตีตํ เจตนามตฺตเมว อารมฺมณํฯ

ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส ปน อตีตา ขนฺธา ขนฺธปฏิพทฺธญฺจ กิญฺจิ อนารมฺมณํ นาม นตฺถิ ฯ ตญฺหิ อตีตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกํ โหตีติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ อยเมตฺถ อฏฺฐกถานโยฯ ยสฺมา ปน ‘‘กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺส เจโตปริยญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ยถากมฺมุปคญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.404) ปฏฺฐาเน วุตฺตํฯ ตสฺมา จตฺตาโรปิ ขนฺธา เจโตปริยญาณยถากมฺมุปคญาณานํ อารมฺมณา โหนฺติฯ ตตฺราปิ ยถากมฺมุปคญาณสฺส กุสลากุสลา เอวาติฯ

อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล ปเนตํ อชฺฌตฺตารมฺมณํฯ ปรสฺส ขนฺธานุสฺสรณกาเล พหิทฺธารมฺมณํฯ ‘‘อตีเต วิปสฺสี ภควา อโหสิฯ ตสฺส มาตา พนฺธุมตี, ปิตา พนฺธุมา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.12) นเยน นามโคตฺตปถวีนิมิตฺตาทิอนุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติฯ นามโคตฺตนฺติ เจตฺถ ขนฺธูปนิพนฺโธ สมฺมุติสิทฺโธ พฺยญฺชนตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, น พฺยญฺชนํฯ พฺยญฺชนญฺหิ สทฺทายตนสงฺคหิตตฺตา ปริตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ (วิภ. 749)ฯ อยเมตฺถ อมฺหากํ ขนฺติฯ เอวํ ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

[418] ทิพฺพจกฺขุญาณํ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ กถํ? ตญฺหิ ยสฺมา รูปํ อารมฺมณํ กโรติ, รูปญฺจ ปริตฺตํ, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมณํ โหติฯ วิชฺชมาเนเยว จ รูเป ปวตฺตตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํฯ อตฺตโน กุจฺฉิคตาทิรูปทสฺสนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํฯ ปรสฺส รูปทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณนฺติ เอวํ ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

[419] อนาคตํสญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอนาคตอชฺฌตฺตพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณวเสน อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ กถํ? ตญฺหิ ‘‘อยํ อนาคเต กามาวจเร นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติฯ ‘‘รูปาวจเร อรูปาวจเร วา นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํฯ ‘‘มคฺคํ ภาเวสฺสติ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสตี’’ติ ชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํฯ ‘‘มคฺคํ ภาเวสฺสติ’’จฺเจว ชานนกาเล มคฺคารมฺมณํฯ นิยมโต ปน ตํ อนาคตารมฺมณเมวฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ เจโตปริยญาณมฺปิ อนาคตารมฺมณํ โหติ, อถ โข ตสฺส สตฺตทิวสพฺภนฺตรานาคตํ จิตฺตเมว อารมฺมณํฯ ตญฺหิ อญฺญํ ขนฺธํ วา ขนฺธปฏิพทฺธํ วา น ชานาติฯ อนาคตํสญาณสฺส ปุพฺเพนิวาสญาเณ วุตฺตนเยน อนาคเต อนารมฺมณํ นาม นตฺถิฯ ‘‘อหํ อมุตฺร นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ชานนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํฯ ‘‘อสุโก อมุตฺร นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานนกาเล พหิทฺธารมฺมณํฯ ‘‘อนาคเต เมตฺเตยฺโย ภควา อุปฺปชฺชิสฺสติ (ที. นิ. 3.107)ฯ สุพฺรหฺมา นามสฺส พฺราหฺมโณ ปิตา ภวิสฺสติฯ พฺรหฺมวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา’’ติอาทินา ปน นเยน นามโคตฺตชานนกาเล ปุพฺเพนิวาสญาเณ วุตฺตนเยเนว น วตฺตพฺพารมฺมณํ โหตีติ เอวํ อนาคตํสญาณสฺส อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

[420] ยถากมฺมุปคญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ กถํ? ตญฺหิ กามาวจรกมฺมชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติฯ รูปาวจรารูปาวจรกมฺมชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํฯ อตีตเมว ชานาตีติ อตีตารมฺมณํฯ อตฺตโน กมฺมํ ชานนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํฯ ปรสฺส กมฺมํ ชานนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ โหติฯ เอวํ ยถากมฺมุปคญาณสฺส ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ยญฺเจตฺถ อชฺฌตฺตารมฺมณญฺเจว พหิทฺธารมฺมณญฺจาติ วุตฺตํ, ตํ กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา ชานนกาเล อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณมฺปิ โหติเยวาติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

อภิญฺญานิทฺเทโส นาม

เตรสโม ปริจฺเฉโทฯ

14. ขนฺธนิทฺเทโส

ปญฺญากถา

[421] อิทานิ ยสฺมา เอวํ อภิญฺญาวเสน อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยนฺติ เอตฺถ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโฐ สมาธิ สพฺพากาเรน ภาวิโต โหติฯ

ตทนนฺตรา ปน ปญฺญา ภาเวตพฺพาฯ สา จ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา วิญฺญาตุมฺปิ ตาว น สุกรา, ปเคว ภาเวตุํฯ ตสฺมา ตสฺสา วิตฺถารํ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุํ อิทํ ปญฺหากมฺมํ โหติฯ

กา ปญฺญา, เกนฏฺเฐน ปญฺญา, กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ, กติวิธา ปญฺญา, กถํ ภาเวตพฺพา, ปญฺญาภาวนาย โก อานิสํโสติ?

[422] ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ, กา ปญฺญาติ ปญฺญา พหุวิธา นานปฺปการาฯ ตํ สพฺพํ วิภาวยิตุํ อารพฺภมานํ วิสฺสชฺชนํ อธิปฺเปตญฺเจว อตฺถํ น สาเธยฺย, อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ตสฺมา อิธ อธิปฺเปตเมว สนฺธาย วทามฯ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ วิปสฺสนาญาณํ ปญฺญาฯ

[423] เกนฏฺเฐน ปญฺญาติ ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ กิมิทํ ปชานนํ นาม? สญฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺฐํ นานปฺปการโต ชานนํฯ สญฺญาวิญฺญาณปญฺญานํ หิ สมาเนปิ ชานนภาเว, สญฺญา ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติ อารมฺมณสญฺชานนมตฺตเมว โหติฯ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ วิญฺญาณํ ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติ อารมฺมณญฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติฯ อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ ปญฺญา วุตฺตนยวเสน อารมฺมณญฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวญฺจ ปาเปติฯ