13. อภิญฺญานิทฺเทโส

ทิพฺพโสตธาตุกถา

[400] อิทานิ ทิพฺพโสตธาตุยา นิทฺเทสกฺกโม อนุปฺปตฺโตฯ ตตฺถ ตโต ปราสุ จ ตีสุ อภิญฺญาสุ โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติอาทีนํ (ที. นิ. 1.240 อาทโย) อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ สพฺพตฺถ ปน วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ตตฺร ทิพฺพาย โสตธาตุยาติ เอตฺถ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพาฯ เทวานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตา ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธา อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถา ทิพฺพปสาทโสตธาตุ โหติฯ อยญฺจาปิ อิมสฺส ภิกฺขุโน วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตา ญาณโสตธาตุ ตาทิสาเยวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพาฯ อปิจ ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพาฯ สวนฏฺเฐน นิชฺชีวฏฺเฐน จ โสตธาตุฯ โสตธาตุกิจฺจกรเณน จ โสตธาตุ วิยาติปิ โสตธาตุฯ ตาย ทิพฺพาย โสตธาตุยาฯ

วิสุทฺธายาติ ปริสุทฺธาย นิรุปกฺกิเลสายฯ อติกฺกนฺตมานุสิกายาติ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา สทฺทสวเนน มานุสิกํ มํสโสตธาตุํ อติกฺกนฺตาย วีติวตฺติตฺวา ฐิตายฯ อุโภ สทฺเท สุณาตีติ ทฺเว สทฺเท สุณาติฯ กตเม ทฺเว? ทิพฺเพ จ มานุเส จ, เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ สทฺเทติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ปเทสปริยาทานํ เวทิตพฺพํฯ เย ทูเร สนฺติเก จาติ เย สทฺทา ทูเร ปรจกฺกวาเฬปิ เย จ สนฺติเก อนฺตมโส สเทหสนฺนิสฺสิตปาณกสทฺทาปิ, เต สุณาตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน นิปฺปเทสปริยาทานํ เวทิตพฺพํฯ

กถํ ปนายํ อุปฺปาเทตพฺพาติ? เตน ภิกฺขุนา อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ปริกมฺมสมาธิจิตฺเตน ปฐมตรํ ปกติโสตปเถ ทูเร โอฬาริโก อรญฺเญ สีหาทีนํ สทฺโท อาวชฺชิตพฺโพฯ

วิหาเร ฆณฺฑิสทฺโท, เภริสทฺโท, สงฺขสทฺโท, สามเณรทหรภิกฺขูนํ สพฺพถาเมน สชฺฌายนฺตานํ สชฺฌายนสทฺโท, ปกติกถํ กเถนฺตานํ ‘‘กิํ ภนฺเต, กิมาวุโส’’ติอาทิสทฺโท, สกุณสทฺโท, วาตสทฺโท, ปทสทฺโท, ปกฺกุถิตอุทกสฺส จิจฺจิฏายนสทฺโท, อาตเป สุสฺสมานตาลปณฺณสทฺโท, กุนฺถกิปิลฺลิกาทิสทฺโทติ เอวํ สพฺโพฬาริกโต ปภุติ ยถากฺกเมน สุขุมสทฺทา อาวชฺชิตพฺพาฯ เตน ปุรตฺถิมาย ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ ปจฺฉิมาย, อุตฺตราย, ทกฺขิณาย, เหฏฺฐิมาย, อุปริมาย ทิสาย, ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย, ปจฺฉิมาย, อุตฺตราย, ทกฺขิณาย อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ โอฬาริกานมฺปิ สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ ตสฺส เต สทฺทา ปากติกจิตฺตสฺสาปิ ปากฏา โหนฺติฯ ปริกมฺมสมาธิจิตฺตสฺส ปน อติวิย ปากฏาฯ

ตสฺเสวํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อิทานิ ทิพฺพโสตธาตุ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ เตสุ สทฺเทสุ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ นิรุทฺเธ จตฺตาริ ปญฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ, เยสํ ปุริมานิ ตีณิ จตฺตาริ วา ปริกมฺมอุปจารานุโลมโคตฺรภุนามกานิ กามาวจรานิ, จตุตฺถํ ปญฺจมํ วา อปฺปนาจิตฺตํ รูปาวจรํ จตุตฺถชฺฌานิกํฯ ตตฺถ ยํ เตน อปฺปนาจิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปนฺนํ ญาณํ, อยํ ทิพฺพโสตธาตูติ เวทิตพฺพาฯ ตโต ปรํ ตสฺมิํ โสเต ปติโต โหติฯ ตํ ถามชาตํ กโรนฺเตน ‘‘เอตฺถนฺตเร สทฺทํ สุณามี’’ติ เอกงฺคุลมตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วฑฺเฒตพฺพํฯ ตโต ทฺวงฺคุลจตุรงฺคุลอฏฺฐงฺคุลวิทตฺถิรตนอนฺโตคพฺภปมุขปาสาทปริเวณสงฺฆารามโคจรคามชนปทาทิวเสน ยาว จกฺกวาฬํ ตโต วา ภิยฺโยปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วฑฺเฒตพฺพํฯ

เอวํ อธิคตาภิญฺโญ เอส ปาทกชฺฌานารมฺมเณน ผุฏฺโฐกาสพฺภนฺตรคเตปิ สทฺเท ปุน ปาทกชฺฌานํ อสมาปชฺชิตฺวาปิ อภิญฺญาญาเณน สุณาติเยวฯ เอวํ สุณนฺโต จ สเจปิ ยาว พฺรหฺมโลกา สงฺขเภริปณวาทิสทฺเทหิ เอกโกลาหลํ โหติ, ปาฏิเยกฺกํ ววตฺถเปตุกามตาย สติ อยํ สงฺขสทฺโท อยํ เภริสทฺโทติ ววตฺถเปตุํ สกฺโกติเยวาติฯ

ทิพฺพโสตธาตุกถา นิฏฺฐิตาฯ

เจโตปริยญาณกถา

[401] เจโตปริยญาณกถาย เจโตปริยญาณายาติ เอตฺถ ปริยาตีติ ปริยํ, ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถฯ เจตโส ปริยํ เจโตปริยํฯ เจโตปริยญฺจ ตํ ญาณญฺจาติ เจโตปริยญาณํฯ ตทตฺถายาติ วุตฺตํ โหติฯ ปรสตฺตานนฺติ อตฺตานํ ฐเปตฺวา เสสสตฺตานํฯ ปรปุคฺคลานนฺติ อิทมฺปิ อิมินา เอกตฺถเมวฯ เวเนยฺยวเสน ปน เทสนาวิลาเสน จ พฺยญฺชนนานตฺตํ กตํฯ เจตสา เจโตติ อตฺตโน จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํฯ ปริจฺจ ปชานาตีติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สราคาทิวเสน นานปฺปการโต ชานาติฯ

กถํ ปเนตํ ญาณํ อุปฺปาเทตพฺพนฺติ? เอตญฺหิ ทิพฺพจกฺขุวเสน อิชฺฌติ, ตํ เอตสฺส ปริกมฺมํฯ ตสฺมา เตน ภิกฺขุนา อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา ปรสฺส หทยรูปํ นิสฺสาย วตฺตมานสฺส โลหิตสฺส วณฺณํ ปสฺสิตฺวา จิตฺตํ ปริเยสิตพฺพํฯ ยทา หิ โสมนสฺสจิตฺตํ วตฺตติ, ตทา รตฺตํ นิคฺโรธปกฺกสทิสํ โหติฯ ยทา โทมนสฺสจิตฺตํ วตฺตติ, ตทา กาฬกํ ชมฺพุปกฺกสทิสํฯ ยทา อุเปกฺขาจิตฺตํ วตฺตติ, ตทา ปสนฺนติลเตลสทิสํฯ ตสฺมา เตน ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐานํ, อิทํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐานํ, อิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฏฺฐาน’’นฺติ ปรสฺส หทยโลหิตวณฺณํ ปสฺสิตฺวา จิตฺตํ ปริเยสนฺเตน เจโตปริยญาณํ ถามคตํ กาตพฺพํฯ เอวํ ถามคเต หิ ตสฺมิํ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ กามาวจรจิตฺตํ รูปาวจรารูปาวจรจิตฺตญฺจ ปชานาติ จิตฺตา จิตฺตเมว สงฺกมนฺโต วินาปิ หทยรูปทสฺสเนนฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อารุปฺเป ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม กสฺส หทยรูปํ ปสฺสติ, กสฺสินฺทฺริยวิการํ โอโลเกตีติ? น กสฺสจิฯ อิทฺธิมโต วิสโย เอส ยทิทํ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตํ อาวชฺชนฺโต โสฬสปฺปเภทํ จิตฺตํ ชานาติฯ อกตาภินิเวสสฺส ปน วเสน อยํ กถา’’ติฯ

สราคํ วา จิตฺตนฺติอาทีสุ ปน อฏฺฐวิธํ โลภสหคตํ จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อวเสสํ จตุภูมกํ กุสลาพฺยากตํ จิตฺตํ วีตราคํฯ ทฺเว โทมนสฺสจิตฺตานิ ทฺเว วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจจิตฺตานีติ อิมานิ ปน จตฺตาริ จิตฺตานิ อิมสฺมิํ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺติฯ เกจิ ปน เถรา ตานิปิ สงฺคณฺหนฺติฯ ทุวิธํ ปน โทมนสฺสจิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ นามฯ สพฺพมฺปิ จตุภูมกํ กุสลาพฺยากตํ วีตโทสํฯ เสสานิ ทสากุสลจิตฺตานิ อิมสฺมิํ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺติฯ เกจิ ปน เถรา ตานิปิ สงฺคณฺหนฺติฯ