เมนู

ตํ สุขํ ตสฺส อริยสฺส, รสภูตมนุตฺตรํ;

ผลสฺส ปญฺญํ ภาเวตฺวา, ยสฺมา วินฺทติ ปณฺฑิโตฯ

ตสฺมา อริยผลสฺเสตํ, รสานุภวนํ อิธ;

วิปสฺสนาภาวนาย, อานิสํโสติ วุจฺจติฯ

นิโรธสมาปตฺติกถา

[867] นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนสมตฺถตาติ น เกวลญฺจ อริยผลรสานุภวนํเยว, อยํ ปน นิโรธสมาปตฺติยา สมาปชฺชนสมตฺถตาปิ อิมิสฺสา ปญฺญาภาวนาย อานิสํโสติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺริทํ นิโรธสมาปตฺติยา วิภาวนตฺถํ ปญฺหากมฺมํ – กา นิโรธสมาปตฺติ, เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺติ, กตฺถ สมาปชฺชนฺติ, กสฺมา สมาปชฺชนฺติ, กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ, กถํ ฐานํ, กถํ วุฏฺฐานํ, วุฏฺฐิตสฺส กิํนินฺนํ จิตฺตํ โหติ, มตสฺส จ สมาปนฺนสฺส จ โก วิเสโส, นิโรธสมาปตฺติ กิํ สงฺขตา อสงฺขตา โลกิยา โลกุตฺตรา นิปฺผนฺนา อนิปฺผนฺนาติ?

[868] ตตฺถ กา นิโรธสมาปตฺตีติ ยา อนุปุพฺพนิโรธวเสน จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ อปฺปวตฺติฯ เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ สพฺเพปิ ปุถุชฺชนา, โสตาปนฺนา, สกทาคามิโน, สุกฺขวิปสฺสกา จ อนาคามิโน, อรหนฺโต น สมาปชฺชนฺติฯ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปน อนาคามิโน, ขีณาสวา จ สมาปชฺชนฺติฯ ‘‘ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา , ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา, โสฬสหิ ญาณจริยาหิ, นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตา ปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.34) หิ วุตฺตํฯ อยญฺจ สมฺปทา ฐเปตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน อนาคามิขีณาสเว อญฺเญสํ นตฺถิฯ ตสฺมา เตเยว สมาปชฺชนฺติ, น อญฺเญฯ

[869] กตมานิ ปเนตฺถ ทฺเว พลานิ…เป.… กตมา วสีภาวตาติ? น เอตฺถ กิญฺจิ อมฺเหหิ วตฺตพฺพํ อตฺถิฯ สพฺพมิทํ เอตสฺส อุทฺเทสสฺส นิทฺเทเส วุตฺตเมวฯ ยถาห –

‘‘ทฺวีหิ พเลหีติ ทฺเว พลานิ สมถพลํ วิปสฺสนาพลํฯ กตมํ สมถพลํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อพฺยาปาทวเสน… อาโลกสญฺญาวเสน… อวิกฺเขปวเสน…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสวเสน… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลนฺติฯ เกนฏฺเฐน สมถพลํ? ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ น กมฺปตีติ สมถพลํฯ ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจาเร…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ สมถพลํฯ อุทฺธจฺเจ จ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ สมถพลํฯ อิทํ สมถพลํ

‘‘กตมํ วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ ทุกฺขานุปสฺสนา… อนตฺตานุปสฺสนา… นิพฺพิทานุปสฺสนา… วิราคานุปสฺสนา… นิโรธานุปสฺสนา… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา…เป.… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลนฺติฯ เกนฏฺเฐน วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาย น กมฺปตีติ วิปสฺสนาพลํฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาย น กมฺปตีติ… อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาย น กมฺปตีติ… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา น กมฺปตีติ… วิราคานุปสฺสนาย ราเค น กมฺปตีติ… นิโรธานุปสฺสนาย สมุทเย น กมฺปตีติ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทาเน น กมฺปตีติ วิปสฺสนาพลํฯ อวิชฺชาย จ อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ วิปสฺสนาพลํฯ อิทํ วิปสฺสนาพลํ

‘‘ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ กตเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา? ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สญฺญา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ อิเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาฯ

‘‘โสฬสหิ ญาณจริยาหีติ กตมาหิ โสฬสหิ ญาณจริยาหิ? อนิจฺจานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ ทุกฺขา… อนตฺตา… นิพฺพิทา… วิราคา… นิโรธา… ปฏินิสฺสคฺคา… วิวฏฺฏานุปสฺสนา ญาณจริยาฯ โสตาปตฺติมคฺโค ญาณจริยาฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ สกทาคามิมคฺโค…เป.… อรหตฺตผลสมาปตฺติ ญาณจริยาฯ อิมาหิ โสฬสหิ ญาณจริยาหิฯ

‘‘นวหิ สมาธิจริยาหีติ กตมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ? ปฐมชฺฌานํ สมาธิจริยาฯ ทุติยชฺฌานํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ สมาธิจริยาฯ ปฐมชฺฌานปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จฯ อิมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิฯ

‘‘วสีติ ปญฺจ วสิโย – อาวชฺชนวสี, สมาปชฺชนวสี, อธิฏฺฐานวสี, วุฏฺฐานวสี, ปจฺจเวกฺขณวสีฯ ปฐมชฺฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ, อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ อาวชฺชนวสีฯ ปฐมชฺฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ, สมาปชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ สมาปชฺชนวสี…เป.… อธิฏฺฐาติ อธิฏฺฐาเน…เป.… วุฏฺฐาติ วุฏฺฐาเน…เป.… ปจฺจเวกฺขติ ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ ปจฺจเวกฺขณวสีฯ ทุติยํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ …เป.… ปจฺจเวกฺขติฯ ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ ปจฺจเวกฺขณวสีฯ อิมา ปญฺจ วสิโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.83)ฯ

[870] เอตฺถ จ ‘‘โสฬสหิ ญาณจริยาหี’’ติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส เอสฯ อนาคามิโน ปน จุทฺทสหิ ญาณจริยาหิ โหติฯ ยทิ เอวํ สกทาคามิโน ทฺวาทสหิ โสตาปนฺนสฺส จ ทสหิ กิํ น โหตีติ? น โหติ, สมาธิปาริพนฺธิกสฺส ปญฺจ กามคุณิกราคสฺส อปฺปหีนตฺตาฯ เตสํ หิ โส อปฺปหีโนฯ ตสฺมา สมถพลํ น ปริปุณฺณํ โหติ, ตสฺมิํ อปริปูเร ทฺวีหิ พเลหิ สมาปชฺชิตพฺพํ นิโรธสมาปตฺติํ พลเวกลฺเลน สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติฯ

อนาคามิสฺส ปน โส ปหีโน, ตสฺมา เอส ปริปุณฺณพโล โหติฯ ปริปุณฺณพลตฺตา สกฺโกติฯ เตนาห ภควา – ‘‘นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.417)ฯ อิทญฺหิ ปฏฺฐาเน มหาปกรเณ อนาคามิโนว นิโรธา วุฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ

[871] กตฺถ สมาปชฺชนฺตีติ ปญฺจโวการภเวฯ กสฺมา? อนุปุพฺพสมาปตฺติสพฺภาวโตฯ จตุโวการภเว ปน ปฐมชฺฌานาทีนํ อุปฺปตฺติ นตฺถิฯ ตสฺมา น สกฺกา ตตฺถ สมาปชฺชิตุนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘วตฺถุสฺส อภาวา’’ติ วทนฺติฯ

[872] กสฺมา สมาปชฺชนฺตีติ สงฺขารานํ ปวตฺติเภเท อุกฺกณฺฐิตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม อจิตฺตกา หุตฺวา ‘‘นิโรธํ นิพฺพานํ ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามา’’ติ สมาปชฺชนฺติฯ

[873] กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา กตปุพฺพกิจฺจสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิโรธยโต, เอวมสฺส สมาปชฺชนํ โหติฯ โย หิ สมถวเสเนว อุสฺสกฺกติ, โส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปตฺวา ติฏฺฐติฯ โย ปน วิปสฺสนาวเสเนว อุสฺสกฺกติ, โส ผลสมาปตฺติํ ปตฺวา ติฏฺฐติฯ โย ปน อุภยวเสเนว อุสฺสกฺกิตฺวา ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิโรเธติ, โส ตํ สมาปชฺชตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ

[874] อยํ ปน วิตฺถาโร – อิธ ภิกฺขุ นิโรธํ สมาปชฺชิตุกาโม กตภตฺตกิจฺโจ สุโธตหตฺถปาโท วิวิตฺเต โอกาเส สุปญฺญตฺตมฺหิ อาสเน นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา, โส ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติฯ

วิปสฺสนา ปเนสา ติวิธา โหติ – สงฺขารปริคณฺหนกวิปสฺสนา, ผลสมาปตฺติวิปสฺสนา, นิโรธสมาปตฺติวิปสฺสนาติฯ ตตฺถ สงฺขารปริคณฺหนกวิปสฺสนา มนฺทา วา โหตุ ติกฺขา วา, มคฺคสฺส ปทฏฺฐานํ โหติเยวฯ

ผลสมาปตฺติวิปสฺสนา ติกฺขาว วฏฺฏติ มคฺคภาวนาสทิสาฯ นิโรธสมาปตฺติวิปสฺสนา ปน นาติมนฺทนาติติกฺขา วฏฺฏติฯ ตสฺมา เอส นาติมนฺทาย นาติติกฺขาย วิปสฺสนาย เต สงฺขาเร วิปสฺสติฯ

ตโต ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติฯ ตโต ตติยํ ฌานํ…เป.… ตโต วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติฯ ตถา อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรติ – นานาพทฺธอวิโกปนํ, สงฺฆปฏิมานนํ, สตฺถุปกฺโกสนํ, อทฺธานปริจฺเฉทนฺติฯ

[875] ตตฺถ นานาพทฺธอวิโกปนนฺติ ยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกาพทฺธํ น โหติ, นานาพทฺธํ หุตฺวา ฐิตํ ปตฺตจีวรํ วา มญฺจปีฐํ วา นิวาสเคหํ วา อญฺญํ วา ปน กิญฺจิ ปริกฺขารชาตํ, ตํ ยถา น วิกุปฺปติ, อคฺคิอุทกวาตโจรอุนฺทูราทีนํ วเสน น วินสฺสติ, เอวํ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ

ตตฺริทํ อธิฏฺฐานวิธานํ ‘‘อิทญฺจ อิทญฺจ อิมสฺมิํ สตฺตาหพฺภนฺตเร มา อคฺคินา ฌายตุ, มา อุทเกน วุยฺหตุ, มา วาเตน วิทฺธํสตุ, มา โจเรหิ หริยตุ, มา อุนฺทูราทีหิ ขชฺชตู’’ติฯ เอวํ อธิฏฺฐิเต ตํ สตฺตาหํ ตสฺส น โกจิ ปริสฺสโย โหติฯ

อนธิฏฺฐหโต ปน อคฺคิอาทีหิ วินสฺสติ มหานาคตฺเถรสฺส วิยฯ เถโร กิร มาตุอุปาสิกาย คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อุปาสิกา ยาคุํ ทตฺวา อาสนสาลาย นิสีทาเปสิฯ เถโร นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ ตสฺมิํ นิสินฺเน อาสนสาลาย อคฺคินา คหิตาย เสสภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน นิสินฺนาสนํ คเหตฺวา ปลายิํสุฯ คามวาสิกา สนฺนิปติตฺวา เถรํ ทิสฺวา ‘‘อลสสมโณ’’ติ อาหํสุฯ อคฺคิ ติณเวณุกฏฺฐานิ ฌาเปตฺวา เถรํ ปริกฺขิปิตฺวา อฏฺฐาสิฯ มนุสฺสา ฆเฏหิ อุทกํ อาหริตฺวา นิพฺพาเปตฺวา ฉาริกํ อปเนตฺวา ปริภณฺฑํ กตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นมสฺสมานา อฏฺฐํสุฯ เถโร ปริจฺฉินฺนกาลวเสน วุฏฺฐาย เต ทิสฺวา ‘‘ปากโฏมฺหิ ชาโต’’ติ เวหาสํ อุปฺปติตฺวา ปิยงฺคุทีปํ อคมาสิฯ อิทํ นานาพทฺธอวิโกปนํ นามฯ

ยํ เอกาพทฺธํ โหติ นิวาสนปาวุรณํ วา นิสินฺนาสนํ วา, ตตฺถ วิสุํ อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิฯ

สมาปตฺติวเสเนว นํ รกฺขติ อายสฺมโต สญฺชีวสฺส วิย ฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อายสฺมโต สญฺชีวสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธี’’ติฯ

[876] สงฺฆปฏิมานนนฺติ สงฺฆสฺส ปฏิมานนํ อุทิกฺขนํฯ ยาว เอโส ภิกฺขุ อาคจฺฉติ, ตาว สงฺฆกมฺมสฺส อกรณนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ น ปฏิมานนํ เอตสฺส ปุพฺพกิจฺจํ, ปฏิมานนาวชฺชนํ ปน ปุพฺพกิจฺจํฯ ตสฺมา เอวํ อาวชฺชิตพฺพํ ‘‘สเจ มยิ สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน สงฺโฆ อุตฺติกมฺมาทีสุ กิญฺจิเทว กมฺมํ กตฺตุกาโม โหติ, ยาว มํ โกจิ ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา น ปกฺโกสติ, ตาวเทว วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ เอวํ กตฺวา สมาปนฺโน หิ ตสฺมิํ สมเย วุฏฺฐาติเยวฯ

โย ปน เอวํ น กโรติ, สงฺโฆ จ สนฺนิปติตฺวา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘อสุโก ภิกฺขุ กุหิ’’นฺติ ‘‘นิโรธสมาปนฺโน’’ติ วุตฺเต สงฺโฆ กญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสติ ‘‘คจฺฉ นํ สงฺฆสฺส วจเนน ปกฺโกสาหี’’ติฯ อถสฺส เตน ภิกฺขุนา สวนูปจาเร ฐตฺวา ‘‘สงฺโฆ ตํ อาวุโส ปฏิมาเนตี’’ติ วุตฺตมตฺเตว วุฏฺฐานํ โหติฯ เอวํ ครุกา หิ สงฺฆสฺส อาณา นามฯ ตสฺมา ตํ อาวชฺชิตฺวา ยถา สยเมว วุฏฺฐาติ, เอวํ สมาปชฺชิตพฺพํฯ

[877] สตฺถุปกฺโกสนนฺติ อิธาปิ สตฺถุปกฺโกสนาวชฺชนเมว อิมสฺส กิจฺจํฯ ตสฺมา ตมฺปิ เอวํ อาวชฺชิตพฺพํ ‘‘สเจ มยิ สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน สตฺถา โอติณฺณวตฺถุสฺมิํ สิกฺขาปทํ วา ปญฺญเปติ, ตถารูปาย วา อตฺถุปฺปตฺติยา ธมฺมํ เทเสติ, ยาว มํ โกจิ อาคนฺตฺวา น ปกฺโกสติ, ตาวเทว วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ เอวํ กตฺวา นิสินฺโน หิ ตสฺมิํ สมเย วุฏฺฐาติเยวฯ

โย ปน เอวํ น กโรติ, สตฺถา จ สงฺเฆ สนฺนิปติเต ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘อสุโก ภิกฺขุ กุหิ’’นฺติ ‘‘นิโรธสมาปนฺโน’’ติ วุตฺเต กญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสติ ‘‘คจฺฉ นํ มม วจเนน ปกฺโกสา’’ติฯ อถสฺส เตน ภิกฺขุนา สวนูปจาเร ฐตฺวา ‘‘สตฺถา อายสฺมนฺตํ อามนฺเตตี’’ติ วุตฺตมตฺเตว วุฏฺฐานํ โหติฯ เอวํ ครุกํ หิ สตฺถุปกฺโกสนํ, ตสฺมา ตํ อาวชฺชิตฺวา ยถา สยเมว วุฏฺฐาติ, เอวํ สมาปชฺชิตพฺพํฯ

[878] อทฺธานปริจฺเฉโทติ ชีวิตทฺธานสฺส ปริจฺเฉโทฯ อิมินา ภิกฺขุนา อทฺธานปริจฺเฉเท สุกุสเลน ภวิตพฺพํฯ

อตฺตโน ‘‘อายุสงฺขารา สตฺตาหํ ปวตฺติสฺสนฺติ น ปวตฺติสฺสนฺตี’’ติ อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํฯ สเจ หิ สตฺตาหพฺภนฺตเร นิรุชฺฌนเก อายุสงฺขาเร อนาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชติ, นาสฺส นิโรธสมาปตฺติ มรณํ ปฏิพาหิตุํ สกฺโกติฯ อนฺโตนิโรเธ มรณสฺส นตฺถิตาย อนฺตราว สมาปตฺติโต วุฏฺฐาติฯ ตสฺมา เอตํ อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํฯ อวเสสํ หิ อนาวชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ อิทํ ปน อาวชฺชิตพฺพเมวาติ วุตฺตํฯ

[879] โส เอวํ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อิมํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชติฯ อเถกํ วา ทฺเว วา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหติ, นิโรธํ ผุสติฯ กสฺมา ปนสฺส ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปริจิตฺตานิ น ปวตฺตนฺตีติ? นิโรธสฺส ปโยคตฺตาฯ อิทญฺหิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ทฺเว สมถวิปสฺสนาธมฺเม ยุคนทฺเธ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติอาโรหนํ อนุปุพฺพนิโรธสฺส ปโยโค, น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาติ นิโรธสฺส ปโยคตฺตา ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปริ น ปวตฺตนฺติฯ

โย ปน ภิกฺขุ อากิญฺจญฺญายตนโต วุฏฺฐาย อิทํ ปุพฺพกิจฺจํ อกตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชติ, โส ปรโต อจิตฺตโก ภวิตุํ น สกฺโกติ, ปฏินิวตฺติตฺวา ปุน อากิญฺจญฺญายตเนเยว ปติฏฺฐาติฯ มคฺคํ อคตปุพฺพปุริสูปมา เจตฺถ วตฺตพฺพา –

เอโก กิร ปุริโส เอกํ มคฺคํ อคตปุพฺโพ อนฺตรา อุทกกนฺทรํ วา คมฺภีรํ อุทกจิกฺขลฺลํ อติกฺกมิตฺวา ฐปิตํ จณฺฑาตปสนฺตตฺตปาสาณํ วา อาคมฺม ตํ นิวาสนปาวุรณํ อสณฺฐเปตฺวาว กนฺทรํ โอรูฬฺโห ปริกฺขารเตมนภเยน ปุนเทว ตีเร ปติฏฺฐาติฯ ปาสาณํ อกฺกมิตฺวาปิ สนฺตตฺตปาโท ปุนเทว โอรภาเค ปติฏฺฐาติฯ ตตฺถ ยถา โส ปุริโส อสณฺฐปิตนิวาสนปาวุรณตฺตา กนฺทรํ โอติณฺณมตฺโตว, ตตฺตปาสาณํ อกฺกนฺตมตฺโต เอว จ ปฏินิวตฺติตฺวา โอรโตว ปติฏฺฐาติ, เอวํ โยคาวจโรปิ ปุพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนมตฺโตว ปฏินิวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน ปติฏฺฐาติฯ

ยถา ปน ปุพฺเพปิ ตํ มคฺคํ คตปุพฺพปุริโส ตํ ฐานํ อาคมฺม เอกํ สาฏกํ ทฬฺหํ นิวาเสตฺวา อปรํ หตฺเถน คเหตฺวา กนฺทรํ อุตฺตริตฺวา ตตฺตปาสาณํ วา อกฺกนฺตมตฺตกเมว กริตฺวา ปรโต คจฺฉติ, เอวเมวํ กตปุพฺพกิจฺโจ ภิกฺขุ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวาว ปรโต อจิตฺตโก หุตฺวา นิโรธํ ผุสิตฺวา วิหรติฯ

[880] กถํ ฐานนฺติ เอวํ สมาปนฺนาย ปนสฺสา กาลปริจฺเฉทวเสน เจว อนฺตราอายุกฺขยสงฺฆปฏิมานนสตฺถุปกฺโกสนาภาเวน จ ฐานํ โหติฯ

[881] กถํ วุฏฺฐานนฺติ อนาคามิสฺส อนาคามิผลุปฺปตฺติยา, อรหโต อรหตฺตผลุปฺปตฺติยาติ เอวํ ทฺเวธา วุฏฺฐานํ โหติฯ

[882] วุฏฺฐิตสฺส กิํนินฺนํ จิตฺตํ โหตีติ นิพฺพานนินฺนํฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺส โข, อาวุโส วิสาข, ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภาร’’นฺติ (ม. นิ. 1.464)ฯ

[883] มตสฺส จ สมาปนฺนสฺส จ โก วิเสโสติ อยมฺปิ อตฺโถ สุตฺเต วุตฺโตเยวฯ ยถาห – ‘‘ยฺวายํ, อาวุโส, มโต กาลงฺกโต, ตสฺส กายสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, วจีสงฺขารา… จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ ปริกฺขีโณ, อุสฺมา วูปสนฺตา, อินฺทฺริยานิ ปริภินฺนานิฯ โย จายํ ภิกฺขุ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน, ตสฺสปิ กายสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, วจีสงฺขารา… จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ อปริกฺขีโณ, อุสฺมา อวูปสนฺตา, อินฺทฺริยานิ อปริภินฺนานี’’ติ (ม. นิ. 1.457)ฯ

[884] นิโรธสมาปตฺติ สงฺขตาติอาทิปุจฺฉายํ ปน สงฺขตาติปิ อสงฺขตาติปิ โลกิยาติปิ โลกุตฺตราติปิ น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา? สภาวโต นตฺถิตายฯ ยสฺมา ปนสฺสา สมาปชฺชนฺตสฺส วเสน สมาปนฺนา นาม โหติ, ตสฺมา นิปฺผนฺนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, โน อนิปฺผนฺนาฯ

อิติ สนฺตํ สมาปตฺติํ, อิมํ อริยนิเสวิตํ;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานมิติสงฺขํ อุปาคตํ;

ภาเวตฺวา อริยํ ปญฺญํ, สมาปชฺชนฺติ ปณฺฑิตาฯ

ยสฺมา ตสฺมา อิมิสฺสาปิ, สมาปตฺติสมตฺถตา;

อริยมคฺเคสุ ปญฺญาย, อานิสํโสติ วุจฺจตีติฯ

อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธิกถา

[885] อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธีติ น เกวลญฺจ นิโรธสมาปตฺติยา สมาปชฺชนสมตฺถตาว, อยํ ปน อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธิปิ อิมิสฺสา โลกุตฺตรปญฺญาภาวนาย อานิสํโสติ เวทิตพฺโพฯ อวิเสเสน หิ จตุพฺพิธายปิ เอติสฺสา ภาวิตตฺตา ภาวิตปญฺโญ ปุคฺคโล สเทวกสฺส โลกสฺส อาหุเนยฺโย โหติ ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อญฺชลีกรณีโย อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสฯ

[886] วิเสสโต ปเนตฺถ ปฐมมคฺคปญฺญํ ตาว ภาเวตฺวา มนฺทาย วิปสฺสนาย อาคโต มุทินฺทฺริโยปิ สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, สตฺตสุคติภเว สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ มชฺฌิมาย วิปสฺสนาย อาคโต มชฺฌิมินฺทฺริโย โกลํโกโล นาม โหติ, ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ ติกฺขาย วิปสฺสนาย อาคโต ติกฺขินฺทฺริโย เอกพีชี นาม โหติ, เอกญฺเญว มานุสกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ

[887] ทุติยมคฺคปญฺญํ ภาเวตฺวา สกทาคามี นาม โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ

[888] ตติยมคฺคปญฺญํ ภาเวตฺวา อนาคามี นาม โหติฯ โส อินฺทฺริยเวมตฺตตาวเสน อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติ ปญฺจธาฯ อิธ วิหายนิฏฺโฐ โหติฯ ตตฺถ อนฺตราปรินิพฺพายีติ ยตฺถ กตฺถจิ สุทฺธาวาสภเว อุปปชฺชิตฺวา อายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายติฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ปรินิพฺพายติฯ อสงฺขารปรินิพฺพายีติ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อุปริมคฺคํ นิพฺพตฺเตติฯ สสงฺขารปรินิพฺพายีติ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อุปริมคฺคํ นิพฺพตฺเตติฯ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติ ยตฺถุปปนฺโน, ตโต อุทฺธํ ยาว อกนิฏฺฐภวา อารุยฺห ตตฺถ ปรินิพฺพายติฯ

[889] จตุตฺถมคฺคปญฺญํ ภาเวตฺวา โกจิ สทฺธาวิมุตฺโต โหติ, โกจิ ปญฺญาวิมุตฺโต โหติ, โกจิ อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, โกจิ เตวิชฺโช, โกจิ ฉฬภิญฺโญ, โกจิ ปฏิสมฺภิทปฺปเภทปฺปตฺโต มหาขีณาสโวฯ