นิโรธทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโฐ, ปรมสุขุมานิ รูปานิ ปสฺสโต ‘‘วิปฺปสนฺนํ วต เม จกฺขู’’นฺติ จกฺขุสฺส วิปฺปสนฺนภาโว วิยฯ ทุกฺขทสฺสเนน อธิปเตยฺยฏฺโฐ, อเนกโรคาตุรกปณชนทสฺสเนน อิสฺสรชนสฺส อุฬารภาโว วิยาติ เอวเมตฺถ สลกฺขณวเสน เอเกกสฺส, อญฺญสจฺจทสฺสนวเสน จ อิตเรสํ ติณฺณํ ติณฺณํ อาวิภาวโต เอเกกสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตาฯ มคฺคกฺขเณ ปน สพฺเพ เจเต อตฺถา เอเกเนว ทุกฺขาทีสุ จตุกิจฺเจน ญาเณน ปฏิเวธํ คจฺฉนฺตีติฯ เย ปน นานาภิสมยํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ อุตฺตรํ อภิธมฺเม กถาวตฺถุสฺมิํ วุตฺตเมวฯ

ปริญฺญาทิปฺปเภทกถา

[844] อิทานิ ยานิ ตานิ ปริญฺญาทีนิ จตฺตาริ กิจฺจานิ วุตฺตานิ, เตสุ –

ติวิธา โหติ ปริญฺญา, ตถา ปหานมฺปิ สจฺฉิกิริยาปิ;

ทฺเว ภาวนา อภิมตา, วินิจฺฉโย ตตฺถ ญาตพฺโพฯ

[845] ติวิธา โหติ ปริญฺญาติ ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญาติ เอวํ ปริญฺญา ติวิธา โหติฯ ตตฺถ ‘‘อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐน ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.20) เอวํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เย เย ธมฺมา อภิญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ญาตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.75) เอวํ สงฺเขปโต, ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺยํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิญฺเญยฺยํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.2) นเยน วิตฺถารโต วุตฺตา ญาตปริญฺญา นามฯ ตสฺสา สปฺปจฺจยนามรูปาภิชานนา อาเวณิกา ภูมิฯ

[846] ‘‘ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐน ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.21) เอวํ อุทฺทิสิตฺวา ปน ‘‘เย เย ธมฺมา ปริญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ตีริตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.75) เอวํ สงฺเขปโต, ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺยํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปริญฺเญยฺยํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.21) นเยน วิตฺถารโต วุตฺตา ตีรณปริญฺญา นามฯ ตสฺสา กลาปสมฺมสนโต ปฏฺฐาย อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ตีรณวเสน ปวตฺตมานาย ยาว อนุโลมา อาเวณิกา ภูมิฯ

[847] ‘‘ปหานปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐน ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.22) เอวํ ปน อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.75) เอวํ วิตฺถารโต วุตฺตา ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตา ปหานปริญฺญาฯ ตสฺสา ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ยาว มคฺคญาณา ภูมิ, อยํ อิธ อธิปฺเปตาฯ

ยสฺมา วา ญาตตีรณปริญฺญาโยปิ ตทตฺถาเยว, ยสฺมา จ เย ธมฺเม ปชหติ, เต นิยมโต ญาตา เจว ตีริตา จ โหนฺติ, ตสฺมา ปริญฺญาตฺตยมฺปิ อิมินา ปริยาเยน มคฺคญาณสฺส กิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[848] ตถา ปหานมฺปีติ ปหานมฺปิ หิ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานนฺติ ปริญฺญา วิย ติวิธเมว โหติฯ ตตฺถ ยํ สเสวาเล อุทเก ปกฺขิตฺเตน ฆเฏน เสวาลสฺส วิย เตน เตน โลกิยสมาธินา นีวรณาทีนํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วิกฺขมฺภนํ, อิทํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นามฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘วิกฺขมฺภนปฺปหานญฺจ นีวรณานํ ปฐมํ ฌานํ ภาวยโต’’ติ (ปฏิ. ม. 1.24) นีวรณานญฺเญว วิกฺขมฺภนํ วุตฺตํ, ตํ ปากฏตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นีวรณานิ หิ ฌานสฺส ปุพฺพภาเคปิ ปจฺฉาภาเคปิ น สหสา จิตฺตํ อชฺโฌตฺถรนฺติ, วิตกฺกาทโย อปฺปิตกฺขเณเยวฯ ตสฺมา นีวรณานํ วิกฺขมฺภนํ ปากฏํฯ

[849] ยํ ปน รตฺติภาเค สมุชฺชลิเตน ปทีเปน อนฺธการสฺส วิย เตน เตน วิปสฺสนาย อวยวภูเตน ญาณงฺเคน ปฏิปกฺขวเสเนว ตสฺส ตสฺส ปหาตพฺพธมฺมสฺส ปหานํ, อิทํ ตทงฺคปฺปหานํ นามฯ เสยฺยถิทํ – นามรูปปริจฺเฉเทน ตาว สกฺกายทิฏฺฐิยาฯ ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐิยา เจว กงฺขามลสฺส จฯ กลาปสมฺมสเนน ‘‘อหํ มมา’’ติ สมูหคาหสฺสฯ มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺญายฯ อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยาฯ วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยาฯ ภยตุปฏฺฐาเนน สภเย อภยสญฺญายฯ อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสญฺญายฯ นิพฺพิทานุปสฺสเนน อภิรติสญฺญายฯ มุญฺจิตุกมฺยตาย อมุญฺจิตุกามภาวสฺสฯ ปฏิสงฺขาเนน อปฺปฏิสงฺขานสฺสฯ อุเปกฺขาย อนุเปกฺขนสฺสฯ อนุโลเมน สจฺจปฏิโลมคาหสฺส ปหานํฯ

ยํ วา ปน อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญายฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญายฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญายฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยาฯ วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺสฯ

นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยสฺสฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานสฺสฯ ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺญายฯ วยานุปสฺสนาย อายูหนสฺสฯ วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญายฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสฺสฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธิยาฯ สุญฺญตานุปสฺสนาย อภินิเวสสฺสฯ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสสฺสฯ ยถาภูตญาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสสฺสฯ อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสสฺสฯ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขายฯ วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสสฺส ปหานํฯ อิทมฺปิ ตทงฺคปฺปหานเมวฯ

[850] ตตฺถ ยถา อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ สตฺตหิ นิจฺจสญฺญาทีนํ ปหานํ โหติ, ตํ ภงฺคานุปสฺสเน วุตฺตเมวฯ

ขยานุปสฺสนาติ ปน ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ เอวํ ขยํ ปสฺสโต ญาณํฯ เตน ฆนสญฺญาย ปหานํ โหติฯ

วยานุปสฺสนาติ –

อารมฺมณานฺวเยน, อุโภ เอกววตฺถานา;

นิโรเธ อธิมุตฺตตา, วยลกฺขณวิปสฺสนาติฯ –

เอวํ วุตฺตา ปจฺจกฺขโต เจว อนฺวยโต จ สงฺขารานํ ภงฺคํ ทิสฺวา ตสฺมิญฺเญว ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ อธิมุตฺตตา, ตาย อายูหนสฺส ปหานํ โหติฯ เยสํ หิ อตฺถาย อายูเหยฺย, ‘‘เต เอวํ วยธมฺมา’’ติ วิปสฺสโต อายูหเน จิตฺตํ น นมติฯ

วิปริณามานุปสฺสนาติ รูปสตฺตกาทิวเสน ตํ ตํ ปริจฺเฉทํ อติกฺกมฺม อญฺญถาปวตฺติทสฺสนํฯ อุปฺปนฺนสฺส วา ชราย เจว มรเณน จ ทฺวีหากาเรหิ วิปริณามทสฺสนํ, ตาย ธุวสญฺญาย ปหานํ โหติฯ

อนิมิตฺตานุปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนาว, ตาย นิจฺจนิมิตฺตสฺส ปหานํ โหติฯ

อปฺปณิหิตานุปสฺสนาติ ทุกฺขานุปสฺสนาว, ตาย สุขปณิธิสุขปตฺถนาปหานํ โหติฯ

สุญฺญตานุปสฺสนาติ อนตฺตานุปสฺสนาว, ตาย ‘‘อตฺถิ อตฺตา’’ติ อภินิเวสสฺส ปหานํ โหติฯ

อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาติ –

‘‘อารมฺมณญฺจ ปฏิสงฺขา, ภงฺคญฺจ อนุปสฺสติ;

สุญฺญโต จ อุปฏฺฐานํ, อธิปญฺญา วิปสฺสนา’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตา รูปาทิอารมฺมณํ ชานิตฺวา ตสฺส จ อารมฺมณสฺส ตทารมฺมณสฺส จ จิตฺตสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา ‘‘สงฺขาราว ภิชฺชนฺติ, สงฺขารานํ มรณํ, น อญฺโญ โกจิ อตฺถี’’ติ ภงฺควเสน สุญฺญตํ คเหตฺวา ปวตฺตา วิปสฺสนาฯ สา อธิปญฺญา จ ธมฺเมสุ จ วิปสฺสนาติ กตฺวา อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาติ วุจฺจติ, ตาย นิจฺจสาราภาวสฺส จ อตฺตสาราภาวสฺส จ สุฏฺฐุ ทิฏฺฐตฺตา สาราทานาภินิเวสสฺส ปหานํ โหติฯ

ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห, เตน ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิวเสน เจว, ‘‘อิสฺสรโต โลโก สมฺโภตี’’ติอาทิวเสน จ ปวตฺตสฺส สมฺโมหาภินิเวสสฺส ปหานํ โหติฯ

อาทีนวานุปสฺสนาติ ภยตุปฏฺฐานวเสน อุปฺปนฺนํ สพฺพภวาทีสุ อาทีนวทสฺสนญาณํ, เตน ‘‘กิญฺจิ อลฺลียิตพฺพํ น ทิสฺสตี’’ติ อาลยาภินิเวสสฺส ปหานํ โหติฯ

ปฏิสงฺขานุปสฺสนาติ มุญฺจนสฺส อุปายกรณํ ปฏิสงฺขาญาณํ, เตน อปฺปฏิสงฺขาย ปหานํ โหติฯ

วิวฏฺฏานุปสฺสนาติ สงฺขารุเปกฺขา เจว อนุโลมญฺจฯ ตทา หิสฺส จิตฺตํ อีสกโปเณ ปทุมปลาเส อุทกพินฺทุ วิย สพฺพสฺมา สงฺขารคตา ปติลียติ, ปติกุฏติ, ปติวตฺตตีติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตาย สํโยคาภินิเวสสฺส ปหานํ โหติ, กามสํโยคาทิกสฺส กิเลสาภินิเวสสฺส กิเลสปฺปวตฺติยา ปหานํ โหตีติ อตฺโถฯ เอวํ วิตฺถารโต ตทงฺคปฺปหานํ เวทิตพฺพํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ตทงฺคปฺปหานญฺจ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต’’ติ (ปฏิ. ม. 1.24) สงฺเขเปเนว วุตฺตํฯ

[851] ยํ ปน อสนิวิจกฺกาภิหตสฺส รุกฺขสฺส วิย อริยมคฺคญาเณน สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ ยถา น ปุน ปวตฺติ, เอวํ ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นามฯ

ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมุจฺเฉทปฺปหานญฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต’’ติ (ปฏิ. ม. 1.24) ฯ อิติ อิเมสุ ตีสุ ปหาเนสุ สมุจฺเฉทปฺปหานเมว อิธ อธิปฺเปตํฯ ยสฺมา ปน ตสฺส โยคิโน ปุพฺพภาเค วิกฺขมฺภนตทงฺคปฺปหานานิปิ ตทตฺถาเนว, ตสฺมา ปหานตฺตยมฺปิ อิมินา ปริยาเยน มคฺคญาณสฺส กิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปฏิราชานํ วธิตฺวา รชฺชํ ปตฺเตน หิ ยมฺปิ ตโต ปุพฺเพ กตํ, สพฺพํ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ รญฺญา กต’’นฺติเยว วุจฺจติฯ

[852] สจฺฉิกิริยาปีติ โลกิยสจฺฉิกิริยา โลกุตฺตรสจฺฉิกิริยาติ ทฺเวธา ภินฺนาปิ โลกุตฺตราย ทสฺสนภาวนาวเสน เภทโต ติวิธา โหติฯ ตตฺถ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหิ, วสีมฺหิ, ปฐมชฺฌานํ สจฺฉิกตํ มยา’’ติอาทินา (ปารา. 203-204) นเยน อาคตา ปฐมชฺฌานาทีนํ ผสฺสนา โลกิยสจฺฉิกิริยา นามฯ ผสฺสนาติ อธิคนฺตฺวา ‘‘อิทํ มยา อธิคต’’นฺติ ปจฺจกฺขโต ญาณผสฺเสน ผุสนาฯ อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สจฺฉิกิริยา ปญฺญา ผสฺสนฏฺเฐ ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.24) อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.75) สจฺฉิกิริยนิทฺเทโส วุตฺโตฯ

อปิจ อตฺตโน สนฺตาเน อนุปฺปาเทตฺวาปิ เย ธมฺมา เกวลํ อปรปฺปจฺจเยน ญาเณน ญาตา, เต สจฺฉิกตา โหนฺติฯ เตเนว หิ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.29) วุตฺตํฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ ‘‘รูปํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติฯ เวทนํ…เป.… วิญฺญาณํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติฯ จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรตีติฯ เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.29)ฯ

ปฐมมคฺคกฺขเณ ปน นิพฺพานทสฺสนํ ทสฺสนสจฺฉิกิริยาฯ เสสมคฺคกฺขเณสุ ภาวนาสจฺฉิกิริยาติฯ สา ทุวิธาปิ อิธ อธิปฺเปตาฯ ตสฺมา ทสฺสนภาวนาวเสน นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยา อิมสฺส ญาณสฺส กิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[853] ทฺเว ภาวนา อภิมตาติ ภาวนา ปน โลกิยภาวนา โลกุตฺตรภาวนาติ ทฺเวเยว อภิมตาฯ ตตฺถ โลกิยานํ สีลสมาธิปญฺญานํ อุปฺปาทนํ, ตาหิ จ สนฺตานวาสนํ โลกิยภาวนาฯ โลกุตฺตรานํ อุปฺปาทนํ, ตาหิ จ สนฺตานวาสนํ โลกุตฺตรภาวนาฯ ตาสุ อิธ โลกุตฺตรา อธิปฺเปตาฯ โลกุตฺตรานิ หิ สีลาทีนิ จตุพฺพิธมฺเปตํ ญาณํ อุปฺปาเทติฯ เตสํ สหชาตปจฺจยาทิตาย เตหิ จ สนฺตานํ วาเสตีติ โลกุตฺตรภาวนาวสฺส กิจฺจนฺติฯ

เอวํ –

กิจฺจานิ ปริญฺญาทีนิ, ยานิ วุตฺตานิ อภิสมยกาเล;

ตานิ จ ยถาสภาเวน, ชานิตพฺพานิ สพฺพานีติฯ

เอตฺตาวตา จ –

‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติฯ –

เอวํ สรูเปเนว อาภตาย ปญฺญาภาวนาย วิธานทสฺสนตฺถํ ยํ วุตฺตํ ‘‘มูลภูตา ทฺเว วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา สรีรภูตา ปญฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพา’’ติ, ตํ วิตฺถาริตํ โหติฯ กถํ ภาเวตพฺพาติ อยญฺจ ปญฺโห วิสฺสชฺชิโตติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

ปญฺญาภาวนาธิกาเร

ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

พาวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

23. ปญฺญาภาวนานิสํสนิทฺเทโส

อานิสํสปกาสนา

[854] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ปญฺญาภาวนาย โก อานิสํโส’’ติ, ตตฺถ วทามฯ อยญฺหิ ปญฺญาภาวนา นาม อเนกสตานิสํสาฯ ตสฺสา ทีเฆนาปิ อทฺธุนา น สุกรํ วิตฺถารโต อานิสํสํ ปกาเสตุํฯ สงฺเขปโต ปนสฺสา นานากิเลสวิทฺธํสนํ, อริยผลรสานุภวนํ, นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนสมตฺถตา, อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธีติ อยมานิสํโส เวทิตพฺโพฯ

นานากิเลสวิทฺธํสนกถา

[855] ตตฺถ ยํ นามรูปปริจฺเฉทโต ปฏฺฐาย สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ วเสน นานากิเลสวิทฺธํสนํ วุตฺตํ, อยํ โลกิกาย ปญฺญาภาวนาย อานิสํโสฯ ยํ อริยมคฺคกฺขเณ สํโยชนาทีนํ วเสน นานากิเลสวิทฺธํสนํ วุตฺตํ, อยํ โลกุตฺตราย ปญฺญาภาวนาย อานิสํโสติ เวทิตพฺโพฯ

ภีมเวคานุปติตา, อสนีว สิลุจฺจเย;

วายุเวคสมุฏฺฐิโต, อรญฺญมิว ปาวโกฯ

อนฺธการํ วิย รวิ, สเตชุชฺชลมณฺฑโล;

ทีฆรตฺตานุปติตํ, สพฺพานตฺถวิธายกํฯ

กิเลสชาลํ ปญฺญา หิ, วิทฺธํสยติ ภาวิตา;

สนฺทิฏฺฐิกมโต ชญฺญา, อานิสํสมิมํ อิธฯ

ผลสมาปตฺติกถา

[856] อริยผลรสานุภวนนฺติ น เกวลญฺจ กิเลสวิทฺธํสนญฺเญว, อริยผลรสานุภวนมฺปิ ปญฺญาภาวนาย อานิสํโสฯ อริยผลนฺติ หิ โสตาปตฺติผลาทิ สามญฺญผลํ วุจฺจติฯ ตสฺส ทฺวีหากาเรหิ รสานุภวนํ โหติฯ มคฺควีถิยญฺจ ผลสมาปตฺติวเสน จ ปวตฺติยํฯ ตตฺราสฺส มคฺควีถิยํ ปวตฺติ ทสฺสิตาเยวฯ