ปริญฺญาทิกิจฺจกถา

[839]

กิจฺจานิ ปริญฺญาทีนิ, ยานิ วุตฺตานิ อภิสมยกาเล;

ตานิ จ ยถาสภาเวน, ชานิตพฺพานิ สพฺพานีติฯ

สจฺจาภิสมยกาลํ หิ เอเตสุ จตูสุ ญาเณสุ เอเกกสฺส เอกกฺขเณ ปริญฺญา ปหานํ สจฺฉิกิริยา ภาวนาติ เอตานิ ปริญฺญาทีนิ จตฺตาริ กิจฺจานิ วุตฺตานิ, ตานิ ยถาสภาเวน ชานิตพฺพานิฯ วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ –

‘‘ยถา ปทีโป อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, วฏฺฏิํ ฌาเปติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปริวิทํเสติ, สิเนหํ ปริยาทิยติ, เอวเมว มคฺคญาณํ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสเมติ, ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน อภิสเมติ, มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? นิโรธํ อารมฺมณํ กริตฺวา จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปาปุณาติ ปสฺสติ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1100) สพฺพํ เวทิตพฺพํฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ, ทุกฺเขเปตํ ญาณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ ญาณ’’นฺติ (วิภ. 794; ปฏิ. ม. 1.109)ฯ

ตตฺถ ยถา ปทีโป วฏฺฏิํ ฌาเปติ, เอวํ มคฺคญาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติฯ ยถา อนฺธการํ วิธมติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติฯ ยถา อาโลกํ ปริวิทํเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย สมฺมาสงฺกปฺปาทิธมฺมสงฺขาตํ มคฺคํ ภาเวติฯ ยถา สิเนหํ ปริยาทิยติ, เอวํ กิเลสปริยาทานํ นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

[840] อปโร นโย – ยถา สูริโย อุทยนฺโต อปุพฺพํ อจริมํ สห ปาตุภาวา จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, รูปคตานิ โอภาเสติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ทสฺเสติ, สีตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, เอวเมว มคฺคญาณํ…เป.… นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติฯ อิธาปิ ยถา สูริโย รูปคตานิ โอภาเสติ, เอวํ มคฺคญาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติฯ ยถา อนฺธการํ วิธมติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติฯ ยถา อาโลกํ ทสฺเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย มคฺคํ ภาเวติฯ ยถา สีตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, เอวํ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิํ นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

[841] อปโร นโย – ยถา นาวา อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, โอริมตีรํ ปชหติ, โสตํ ฉินฺทติ, ภณฺฑํ วหติ, ปาริมตีรํ อปฺเปติ, เอวเมว มคฺคญาณํ…เป.… นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติฯ เอตฺถาปิ ยถา นาวา โอริมตีรํ ปชหติ, เอวํ มคฺคญาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติฯ ยถา โสตํ ฉินฺทติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติฯ ยถา ภณฺฑํ วหติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย มคฺคํ ภาเวติฯ ยถา ปาริมตีรํ อปฺเปติ, เอวํ ปาริมตีรภูตํ นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

[842] เอวํ สจฺจาภิสมยกาลสฺมิํ เอกกฺขเณ จตุนฺนํ กิจฺจานํ วเสน ปวตฺตญาณสฺส ปนสฺส โสฬสหากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ กิจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ โหนฺติฯ ยถาห –

‘‘กถํ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ กิจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ? โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ กิจฺจานิ เอกปฏิเวธานิฯ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ, สงฺขตฏฺโฐ, สนฺตาปฏฺโฐ, วิปริณามฏฺโฐ, ตถฏฺโฐฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ, นิทานฏฺโฐ, สํโยคฏฺโฐ, ปลิโพธฏฺโฐ, ตถฏฺโฐฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ, วิเวกฏฺโฐ, อสงฺขตฏฺโฐ, อมตฏฺโฐ, ตถฏฺโฐฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ, เหตุฏฺโฐ, ทสฺสนฏฺโฐ, อธิปเตยฺยฏฺโฐ, ตถฏฺโฐฯ อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ, ตํ เอกตฺตํฯ ยํ เอกตฺตํ, ตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานี’’ติ (ปฏิ. ม. 2.11)ฯ

[843] ตตฺถ สิยา ยทา ทุกฺขาทีนํ อญฺเญปิ โรคคณฺฑาทโย อตฺถา อตฺถิ, อถ กสฺมา จตฺตาโรเยว วุตฺตาติฯ เอตฺถ วทาม, อญฺญสจฺจทสฺสนวเสน อาวิภาวโตฯ ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข ญาณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา’’ติอาทินา (วิภ. 794; ปฏิ. ม. 1.109) หิ นเยน เอเกกสจฺจารมฺมณวเสนาปิ สจฺจญาณํ วุตฺตํฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, สมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1100) นเยน เอกํ สจฺจํ อารมฺมณํ กตฺวา เสเสสุปิ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสนาปิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยทา เอเกกํ สจฺจํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทา สมุทยทสฺสเนน ตาว สภาวโต ปีฬนลกฺขณสฺสาปิ ทุกฺขสฺส, ยสฺมา ตํ อายูหนลกฺขเณน สมุทเยน อายูหิตํ สงฺขตํ ราสิกตํ, ตสฺมาสฺส โส สงฺขตฏฺโฐ อาวิภวติฯ ยสฺมา ปน มคฺโค กิเลสสนฺตาปหโร สุสีตโล, ตสฺมาสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโฐ อาวิภวติ อายสฺมโต นนฺทสฺส อจฺฉราทสฺสเนน สุนฺทริยา อนภิรูปภาโว วิยฯ อวิปริณามธมฺมสฺส ปน นิโรธสฺส ทสฺสเนนสฺส วิปริณามฏฺโฐ อาวิภวตีติ วตฺตพฺพเมเวตฺถ นตฺถิฯ

ตถา สภาวโต อายูหนลกฺขณสฺสาปิ สมุทยสฺส, ทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโฐ อาวิภวติ อสปฺปายโภชนโต อุปฺปนฺนพฺยาธิทสฺสเนน โภชนสฺส พฺยาธินิทานภาโว วิยฯ วิสํโยคภูตสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน สํโยคฏฺโฐฯ นิยฺยานภูตสฺส จ มคฺคสฺส ทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโฐติฯ

ตถา นิสฺสรณลกฺขณสฺสาปิ นิโรธสฺส, อวิเวกภูตสฺส สมุทยสฺส ทสฺสเนน วิเวกฏฺโฐ อาวิภวติฯ มคฺคทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโฐ, อิมินา หิ อนมตคฺคสํสาเร มคฺโค นทิฏฺฐปุพฺโพ, โสปิ จ สปฺปจฺจยตฺตา สงฺขโตเยวาติ อปฺปจฺจยธมฺมสฺส อสงฺขตภาโว อติวิย ปากโฏ โหติฯ ทุกฺขทสฺสเนน ปนสฺส อมตฏฺโฐ อาวิภวติ, ทุกฺขํ หิ วิสํ, อมตํ นิพฺพานนฺติฯ

ตถา นิยฺยานลกฺขณสฺสาปิ มคฺคสฺส, สมุทยทสฺสเนน ‘‘นายํ เหตุ นิพฺพานสฺส ปตฺติยา, อยํ เหตู’’ติ เหตุฏฺโฐ อาวิภวติฯ

นิโรธทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโฐ, ปรมสุขุมานิ รูปานิ ปสฺสโต ‘‘วิปฺปสนฺนํ วต เม จกฺขู’’นฺติ จกฺขุสฺส วิปฺปสนฺนภาโว วิยฯ ทุกฺขทสฺสเนน อธิปเตยฺยฏฺโฐ, อเนกโรคาตุรกปณชนทสฺสเนน อิสฺสรชนสฺส อุฬารภาโว วิยาติ เอวเมตฺถ สลกฺขณวเสน เอเกกสฺส, อญฺญสจฺจทสฺสนวเสน จ อิตเรสํ ติณฺณํ ติณฺณํ อาวิภาวโต เอเกกสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตาฯ มคฺคกฺขเณ ปน สพฺเพ เจเต อตฺถา เอเกเนว ทุกฺขาทีสุ จตุกิจฺเจน ญาเณน ปฏิเวธํ คจฺฉนฺตีติฯ เย ปน นานาภิสมยํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ อุตฺตรํ อภิธมฺเม กถาวตฺถุสฺมิํ วุตฺตเมวฯ

ปริญฺญาทิปฺปเภทกถา

[844] อิทานิ ยานิ ตานิ ปริญฺญาทีนิ จตฺตาริ กิจฺจานิ วุตฺตานิ, เตสุ –

ติวิธา โหติ ปริญฺญา, ตถา ปหานมฺปิ สจฺฉิกิริยาปิ;

ทฺเว ภาวนา อภิมตา, วินิจฺฉโย ตตฺถ ญาตพฺโพฯ

[845] ติวิธา โหติ ปริญฺญาติ ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญาติ เอวํ ปริญฺญา ติวิธา โหติฯ ตตฺถ ‘‘อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐน ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.20) เอวํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เย เย ธมฺมา อภิญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ญาตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.75) เอวํ สงฺเขปโต, ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺยํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิญฺเญยฺยํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.2) นเยน วิตฺถารโต วุตฺตา ญาตปริญฺญา นามฯ ตสฺสา สปฺปจฺจยนามรูปาภิชานนา อาเวณิกา ภูมิฯ

[846] ‘‘ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐน ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.21) เอวํ อุทฺทิสิตฺวา ปน ‘‘เย เย ธมฺมา ปริญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ตีริตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.75) เอวํ สงฺเขปโต, ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺยํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปริญฺเญยฺยํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.21) นเยน วิตฺถารโต วุตฺตา ตีรณปริญฺญา นามฯ ตสฺสา กลาปสมฺมสนโต ปฏฺฐาย อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ตีรณวเสน ปวตฺตมานาย ยาว อนุโลมา อาเวณิกา ภูมิฯ