ปญฺญา เตสญฺจ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทโกฏฺฐาสสฺส จ วเสน ปญฺจธาฯ อฏฺฐธา นวธา เจวาติ อปโร เอโก อฏฺฐธา, เอโก นวธา ฐิโตติ อตฺโถฯ จตุสติปฏฺฐาน, อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน สติ อฏฺฐธา ฐิตาฯ จตุสมฺมปฺปธาน, อิทฺธิปาท, อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน วีริยํ นวธาติฯ เอวํ –

จุทฺทเสว อสมฺภินฺนา, โหนฺเตเต โพธิปกฺขิยา;

โกฏฺฐาสโต สตฺตวิธา, สตฺตติํสปฺปเภทโตฯ

สกิจฺจนิปฺผาทนโต, สรูเปน จ วุตฺติโต;

สพฺเพว อริยมคฺคสฺส, สมฺภเว สมฺภวนฺติ เตติฯ

เอวํ ตาเวตฺถ ปริปุณฺณโพธิปกฺขิยภาโว ชานิตพฺโพฯ

วุฏฺฐานพลสมาโยคกถา

[827] วุฏฺฐานพลสมาโยโคติ วุฏฺฐานญฺเจว พลสมาโยโค จฯ โลกิยวิปสฺสนา หิ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา เจว ปวตฺติการณสฺส จ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต เนว นิมิตฺตา น ปวตฺตา วุฏฺฐาติฯ โคตฺรภุญาณํ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺฐาติฯ นิพฺพานารมฺมณโต ปน นิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ เอกโต วุฏฺฐานํ โหติฯ เตนาห ‘‘พหิทฺธาวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.10)ฯ ตถา ‘‘อุปฺปาทา วิวฏฺฏิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภุ, ปวตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.59) สพฺพํ เวทิตพฺพํฯ อิมานิ ปน จตฺตาริปิ ญาณานิ อนิมิตฺตารมฺมณตฺตา นิมิตฺตโต วุฏฺฐหนฺติ, สมุทยสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา วุฏฺฐหนฺตีติ ทุภโต วุฏฺฐานานิ โหนฺติฯ

เตน วุตฺตํ –

‘‘กถํ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ?

‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา…เป.… ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจายฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโตฯ โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโวฯ