เมนู

ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส วุตฺตนเยเนว สงฺขารุเปกฺขาวสาเน เอกาวชฺชเนน อนุโลมโคตฺรภุญาเณสุ อุปฺปนฺเนสุ โคตฺรภุอนนฺตรํ อรหตฺตมคฺโค อุปฺปชฺชติ, เตน สมฺปยุตฺตํ ญาณํ อรหตฺตมคฺเค ญาณนฺติฯ

จตุตฺถญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อรหนฺตปุคฺคลกถา

[816] อิมสฺสปิ ญาณสฺส อนนฺตรํ วุตฺตนเยเนว ผลจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺตาวตา เจส อรหา นาม อฏฺฐโม อริยปุคฺคโล โหติ มหาขีณาสโว อนฺติมเทหธารี โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมาทญฺญา วิมุตฺโต สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺโยติฯ

อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค อรหตฺตมคฺโคติ อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามา’’ติ, ตํ อิมานิ อิมินา อนุกฺกเมน ปตฺตพฺพานิ จตฺตาริ ญาณานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ

โพธิปกฺขิยกถา

[817] อิทานิ อิมิสฺสาเยว จตุญาณาย ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา อานุภาววิชานนตฺถํ –

ปริปุณฺณโพธิปกฺขิย, ภาโว วุฏฺฐานพลสมาโยโค;

เย เยน ปหาตพฺพา, ธมฺมา เตสํ ปหานญฺจฯ

กิจฺจานิ ปริญฺญาทีนิ, ยานิ วุตฺตานิ อภิสมยกาเล;

ตานิ จ ยถาสภาเวน, ชานิตพฺพานิ สพฺพานีติฯ

[818] ตตฺถ ปริปุณฺณโพธิปกฺขิย, ภาโวติ โพธิปกฺขิยานํ ปริปุณฺณภาโวฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ หิ อิเม สตฺตติํส ธมฺมา พุชฺฌนฏฺเฐน โพโธติ ลทฺธนามสฺส อริยมคฺคสฺส ปกฺเข ภวตฺตา โพธิปกฺขิยา นามฯ ปกฺเข ภวตฺตาติ อุปการภาเว ฐิตตฺตาฯ

[819] เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ โอกฺขนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อุปฏฺฐานโต ปฏฺฐานํฯ สติเยว ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺสา อสุภ-ทุกฺข-อนิจฺจ-อนตฺตาการคหณวเสน สุภ-สุข-นิจฺจ-อตฺต-สญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต จตุธา เภโท โหติฯ ตสฺมา จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ วุจฺจนฺติฯ

[820] ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํฯ โสภนํ ปธานํ สมฺมปฺปธานํฯ สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํฯ โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต ปธานญฺจ หิตสุขนิปฺผาทกตฺเตน เสฏฺฐภาวาวหนโต ปธานภาวการณโต จาติ สมฺมปฺปธานํฯ วีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตยิทํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติกิจฺจํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานญฺจ กุสลานํ อุปฺปตฺติฏฺฐิติกิจฺจํ สาธยตีติ จตุพฺพิธํ โหติ, ตสฺมา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ วุจฺจนฺติฯ

[821] ปุพฺเพ วุตฺเตน อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ ตสฺสา สมฺปยุตฺตาย ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน ผลภูตาย ปุพฺพภาคการณฏฺเฐน จ อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโทฯ โส ฉนฺทาทิวเสน จตุพฺพิโธ โหติ, ตสฺมา จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห – ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท จิตฺติทฺธิปาโท วีริยิทฺธิปาโท วีมํสิทฺธิปาโท’’ติ (วิภ. 457)ฯ อิเม โลกุตฺตราวฯ โลกิยา ปน ‘‘ฉนฺทญฺเจ ภิกฺขุ อธิปติํ กริตฺวา ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํฯ อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทิวจนโต (วิภ. 432) ฉนฺทาทิอธิปติวเสน ปฏิลทฺธธมฺมาปิ โหนฺติฯ

[822] อสฺสทฺธิยโกสชฺชปมาทวิกฺเขปสมฺโมหานํ อภิภวนโต อภิภวนสงฺขาเตน อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยํฯ อสฺสทฺธิยาทีหิ จ อนภิภวนียโต อกมฺปิยฏฺเฐน พลํฯ ตทุภยมฺปิ สทฺธาทิวเสน ปญฺจวิธํ โหติ, ตสฺมา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานีติ วุจฺจนฺติฯ

[823] พุชฺฌนกสตฺตสฺส ปน องฺคภาเวน สติอาทโย สตฺต โพชฺฌงฺคาฯ นิยฺยานิกฏฺเฐน จ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ มคฺคงฺคา โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติฯ

[824] อิติ อิเม สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา ปุพฺพภาเค โลกิยวิปสฺสนาย วตฺตมานาย จุทฺทสวิเธน กายํ ปริคฺคณฺหโต จ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, นววิเธน เวทนํ ปริคฺคณฺหโต จ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, โสฬสวิเธน จิตฺตํ ปริคฺคณฺหโต จ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ปญฺจวิเธน ธมฺเม ปริคฺคณฺหโต จ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํฯ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนปุพฺพํ ปรสฺส อุปฺปนฺนํ อกุสลํ ทิสฺวา ‘‘ยถา ปฏิปนฺนสฺเสตํ อุปฺปนฺนํ, น ตถา ปฏิปชฺชิสฺสามิ เอวํ เม เอตํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ, ตสฺส อนุปฺปาทาย วายมนกาเล ปฐมํ สมฺมปฺปธานํฯ อตฺตโน สมุทาจารปฺปตฺตํ อกุสลํ ทิสฺวา ตสฺส ปหานาย วายมนกาเล ทุติยํฯ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนปุพฺพํ ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา อุปฺปาเทตุํ วายมนฺตสฺส ตติยํฯ อุปฺปนฺนํ ยถา น ปริหายติ, เอวํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาเทนฺตสฺส จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํฯ ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา กุสลุปฺปาทนกาเล ฉนฺทิทฺธิปาโทฯ มิจฺฉาวาจาย วิรมณกาเล สมฺมาวาจาติ เอวํ นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติฯ อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ญาณานํ อุปฺปตฺติกาเล เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติฯ ผลกฺขเณ ฐเปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อวเสสา เตตฺติํส ลพฺภนฺติฯ

[825] เอวํ เอกจิตฺเต ลพฺภมาเนสุ เจเตสุ เอกาว นิพฺพานารมฺมณา สติ กายาทีสุ สุภสญฺญาทิปฺปหานกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ วุจฺจติฯ เอกเมว จ วีริยํ อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทาทิกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ วุจฺจติฯ เสเสสุ ปน หาปนวฑฺฒนํ นตฺถิฯ

[826] อปิจ เตสุ –

นว เอกวิธา เอโก, ทฺเวธาถ จตุ ปญฺจธา;

อฏฺฐธา นวธา เจว, อิติ ฉทฺธา ภวนฺติ เตฯ

นว เอกวิธาติ ฉนฺโท, จิตฺตํ, ปีติ, ปสฺสทฺธิ, อุเปกฺขา, สงฺกปฺโป, วาจา, กมฺมนฺโต, อาชีโวติ อิเม นว ฉนฺทิทฺธิปาทาทิวเสน เอกวิธาว โหนฺติ, น อญฺญํ โกฏฺฐาสํ ภชนฺติฯ เอโก ทฺเวธาติ สทฺธา อินฺทฺริย, พลวเสน ทฺเวธา ฐิตาฯ อถ จตุ ปญฺจธาติ อถญฺโญ เอโก จตุธา, อญฺโญ ปญฺจธา ฐิโตติ อตฺโถฯ ตตฺถ สมาธิ เอโก อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน จตุธา ฐิโตฯ

ปญฺญา เตสญฺจ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทโกฏฺฐาสสฺส จ วเสน ปญฺจธาฯ อฏฺฐธา นวธา เจวาติ อปโร เอโก อฏฺฐธา, เอโก นวธา ฐิโตติ อตฺโถฯ จตุสติปฏฺฐาน, อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน สติ อฏฺฐธา ฐิตาฯ จตุสมฺมปฺปธาน, อิทฺธิปาท, อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน วีริยํ นวธาติฯ เอวํ –

จุทฺทเสว อสมฺภินฺนา, โหนฺเตเต โพธิปกฺขิยา;

โกฏฺฐาสโต สตฺตวิธา, สตฺตติํสปฺปเภทโตฯ

สกิจฺจนิปฺผาทนโต, สรูเปน จ วุตฺติโต;

สพฺเพว อริยมคฺคสฺส, สมฺภเว สมฺภวนฺติ เตติฯ

เอวํ ตาเวตฺถ ปริปุณฺณโพธิปกฺขิยภาโว ชานิตพฺโพฯ

วุฏฺฐานพลสมาโยคกถา

[827] วุฏฺฐานพลสมาโยโคติ วุฏฺฐานญฺเจว พลสมาโยโค จฯ โลกิยวิปสฺสนา หิ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา เจว ปวตฺติการณสฺส จ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต เนว นิมิตฺตา น ปวตฺตา วุฏฺฐาติฯ โคตฺรภุญาณํ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺฐาติฯ นิพฺพานารมฺมณโต ปน นิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ เอกโต วุฏฺฐานํ โหติฯ เตนาห ‘‘พหิทฺธาวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.10)ฯ ตถา ‘‘อุปฺปาทา วิวฏฺฏิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภุ, ปวตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.59) สพฺพํ เวทิตพฺพํฯ อิมานิ ปน จตฺตาริปิ ญาณานิ อนิมิตฺตารมฺมณตฺตา นิมิตฺตโต วุฏฺฐหนฺติ, สมุทยสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา วุฏฺฐหนฺตีติ ทุภโต วุฏฺฐานานิ โหนฺติฯ

เตน วุตฺตํ –

‘‘กถํ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ?

‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา…เป.… ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจายฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโตฯ โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโวฯ