ปุน ภวงฺคํ โอตริตฺวา เตเนว นเยน ผลาทีนํ ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อาวชฺชนาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เยสํ อุปฺปตฺติยา เอส มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสิฏฺฐกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติฯ

โส หิ ‘‘อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติฯ ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติฯ ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺฐา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยวชฺเฌ กิเลเส ปจฺจเวกฺขติฯ อวสาเน จ ‘‘อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิวิทฺโธ’’ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติฯ อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติฯ ยถา จ โสตาปนฺนสฺส, เอวํ สกทาคามิอนาคามีนมฺปิฯ อรหโต ปน อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถีติฯ เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณานิ นามฯ

อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทเยว เจโสฯ ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณญฺหิ เสกฺขานมฺปิ โหติ วา น วาฯ ตสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณสฺส อภาเวเนว มหานาโม ภควนฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘โกสุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน, เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.175) สพฺพํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพํฯ

ทุติยมคฺคญาณกถา

[813] เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปน โส โสตาปนฺโน อริยสาวโก ตสฺมิญฺเญว วา อาสเน นิสินฺโน, อปเรน วา สมเยน กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาย ทุติยาย ภูมิยา ปตฺติยา โยคํ กโรติฯ โส อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ตเทว รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณเภทํ สงฺขารคตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ญาเณน ปริมทฺทติ, ปริวตฺเตติ, วิปสฺสนาวีถิํ โอคาหติฯ ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส วุตฺตนเยเนว สงฺขารุเปกฺขาวสาเน เอกาวชฺชเนน อนุโลมโคตฺรภุญาเณสุ อุปฺปนฺเนสุ โคตฺรภุอนนฺตรํ สกทาคามิมคฺโค อุปฺปชฺชติฯ เตน สมฺปยุตฺตํ ญาณํ สกทาคามิมคฺเค ญาณนฺติฯ

ทุติยญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

ตติยมคฺคญาณกถา

[814] อิมสฺสาปิ ญาณสฺส อนนฺตรํ วุตฺตนเยเนว ผลจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺตาวตา เจส สกทาคามี นาม จตุตฺโถ อริยปุคฺคโล โหติ สกิํเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกรณสมตฺโถฯ ตโต ปรํ ปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตนยเมวฯ

เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ โส สกทาคามี อริยสาวโก ตสฺมิญฺเญว วา อาสเน นิสินฺโน อปเรน วา สมเยน กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานาย ตติยาย ภูมิยา ปตฺติยา โยคํ กโรติ, โส อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ตเทว สงฺขารคตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ญาเณน ปริมทฺทติ, ปริวตฺเตติ, วิปสฺสนาวีถิํ โอคาหติฯ ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส วุตฺตนเยเนว สงฺขารุเปกฺขาวสาเน เอกาวชฺชเนน อนุโลมโคตฺรภุญาเณสุ อุปฺปนฺเนสุ โคตฺรภุอนนฺตรํ อนาคามิมคฺโค อุปฺปชฺชติ, เตน สมฺปยุตฺตํ ญาณํ อนาคามิมคฺเค ญาณนฺติฯ

ตติยญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

จตุตฺถมคฺคญาณกถา

[815] อิมสฺสปิ ญาณสฺส อนนฺตรํ วุตฺตนเยเนว ผลจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺตาวตา เจส อนาคามี นาม ฉฏฺโฐ อริยปุคฺคโล โหติ โอปปาติโก ตตฺถปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ปฏิสนฺธิวเสน อิมํ โลกํ ปุน อนาคนฺตาฯ ตโต ปรํ ปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตนยเมวฯ

เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ โส อนาคามี อริยสาวโก ตสฺมิญฺเญว วา อาสเน นิสินฺโน, อปเรน วา สมเยน รูปารูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานาย จตุตฺถาย ภูมิยา ปตฺติยา โยคํ กโรติ, โส อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ตเทว สงฺขารคตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ญาเณน ปริมทฺทติ, ปริวตฺเตติ, วิปสฺสนาวีถิํ โอคาหติฯ