22. ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

ปฐมมคฺคญาณกถา

[806] อิโต ปรํ โคตฺรภุญาณํ โหติ, ตํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยตฺตา เนว ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ น ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ ภชติ, อนฺตรา อพฺโพหาริกเมว โหติฯ วิปสฺสนาโสเต ปติตตฺตา ปน วิปสฺสนาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค อรหตฺตมคฺโคติ อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ

ตตฺถ ปฐมมคฺคญาณํ ตาว สมฺปาเทตุกาเมน อญฺญํ กิญฺจิ กาตพฺพํ นาม นตฺถิฯ ยญฺหิ อเนน กาตพฺพํ สิยา, ตํ อนุโลมาวสานํ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทนฺเตน กตเมวฯ เอวํ อุปฺปนฺนอนุโลมญาณสฺส ปนสฺส เตหิ ตีหิปิ อนุโลมญาเณหิ อตฺตโน พลานุรูเปน ถูลถูเล สจฺจปฏิจฺฉาทเก ตมมฺหิ อนฺตรธาปิเต สพฺพสงฺขารคเตสุ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ, น สนฺติฏฺฐติ, นาธิมุจฺจติ, น สชฺชติ, น ลคฺคติ, น พชฺฌติฯ ปทุมปลาสโต อุทกํ วิย ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติฯ สพฺพํ นิมิตฺตารมฺมณมฺปิ สพฺพํ ปวตฺตารมฺมณมฺปิ ปลิโพธโต อุปฏฺฐาติฯ อถสฺส สพฺพสฺมิํ นิมิตฺตปวตฺตารมฺมเณ ปลิโพธโต อุปฏฺฐิเต อนุโลมญาณสฺส อาเสวนนฺเต อนิมิตฺตํ อปฺปวตฺตํ วิสงฺขารํ นิโรธํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนภูมิํ อติกฺกมมานํ อริยโคตฺตํ อริยสงฺขํ อริยภูมิํ โอกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปฐมาวฏฺฏนปฐมาโภคปฐมสมนฺนาหารภูตํ มคฺคสฺส อนนฺตรสมนนฺตราเสวนอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ฉหิ อากาเรหิ ปจฺจยภาวํ สาธยมานํ สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาย มุทฺธภูตํ อปุนราวฏฺฏกํ อุปฺปชฺชติ โคตฺรภุญาณํฯ

ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘กถํ พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณํ? อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุฯ ปวตฺตํ…เป.… อุปายาสํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภุฯ

อปฺปวตฺตํ…เป.… อนุปายาสํ นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภุฯ อุปฺปาทํ อภิภุยฺยิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภู’’ติ (ปฏิ. ม. 1.59) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

[807] ตตฺรายํ เอกาวชฺชเนน เอกวีถิยํ ปวตฺตมานานมฺปิ อนุโลมโคตฺรภูนํ นานารมฺมเณ ปวตฺตนาการทีปิกา อุปมา – ยถา หิ มหามาติกํ ลงฺฆิตฺวา ปรตีเร ปติฏฺฐาตุกาโม ปุริโส เวเคน ธาวิตฺวา มาติกาย โอริมตีเร รุกฺขสาขาย พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตํ รชฺชุํ วา ยฏฺฐิํ วา คเหตฺวา อุลฺลงฺฆิตฺวา ปรตีรนินฺนโปณปพฺภารกาโย หุตฺวา ปรตีรสฺส อุปริภาคํ ปตฺโต ตํ มุญฺจิตฺวา เวธมาโน ปรตีเร ปติตฺวา สณิกํ ปติฏฺฐาติ, เอวเมวายํ โยคาวจโรปิ ภวโยนิคติฏฺฐิตินิวาสานํ ปรตีรภูเต นิพฺพาเน ปติฏฺฐาตุกาโม อุทยพฺพยานุปสฺสนาทินา เวเคน ธาวิตฺวา อตฺตภาวรุกฺขสาขาย พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตํ รูปรชฺชุํ วา เวทนาทีสุ อญฺญตรทณฺฑํ วา อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺขนฺติ วา อนตฺตาติ วาติ อนุโลมาวชฺชเนน คเหตฺวา ตํ อมุญฺจมาโนว ปฐเมน อนุโลมจิตฺเตน อุลฺลงฺฆิตฺวา ทุติเยน ปรตีรนินฺนโปณปพฺภารกาโย วิย นิพฺพานนินฺนโปณปพฺภารมานโส หุตฺวา ตติเยน ปรตีรสฺส อุปริภาคํ ปตฺโต วิย อิทานิ ปตฺตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส อาสนฺโน หุตฺวา ตสฺส จิตฺตสฺส นิโรเธน ตํ สงฺขารารมฺมณํ มุญฺจิตฺวา โคตฺรภุจิตฺเตน วิสงฺขาเร ปรตีรภูเต นิพฺพาเน ปตติฯ เอการมฺมเณ ปน อลทฺธาเสวนตาย เวธมาโน โส ปุริโส วิย น ตาว สุปฺปติฏฺฐิโต โหติ, ตโต มคฺคญาเณน ปติฏฺฐาตีติฯ

[808] ตตฺถ อนุโลมํ สจฺจปฏิจฺฉาทกํ กิเลสตมํ วิโนเทตุํ สกฺโกติ, น นิพฺพานมารมฺมณํ กาตุํฯ โคตฺรภุ นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กาตุํ สกฺโกติ, น สจฺจปฏิจฺฉาทกํ ตมํ วิโนเทตุํฯ ตตฺรายํ อุปมา – เอโก กิร จกฺขุมา ปุริโส ‘‘นกฺขตฺตโยคํ ชานิสฺสามี’’ติ รตฺติภาเค นิกฺขมิตฺวา จนฺทํ ปสฺสิตุํ อุทฺธํ อุลฺโลเกสิ, ตสฺส วลาหเกหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา จนฺโท น ปญฺญายิตฺถฯ อเถโก วาโต อุฏฺฐหิตฺวา ถูลถูเล วลาหเก วิทฺธํเสติฯ อปโร มชฺฌิเม, อปโร สุขุเมติฯ ตโต โส ปุริโส วิคตวลาหเก นเภ จนฺทํ ทิสฺวา นกฺขตฺตโยคํ อญฺญาสิฯ

ตตฺถ ตโย วลาหกา วิย สจฺจปฏิจฺฉาทกถูลมชฺฌิมสุขุมํ กิเลสนฺธการํ, ตโย วาตา วิย ตีณิ อนุโลมจิตฺตานิ, จกฺขุมา ปุริโส วิย โคตฺรภุญาณํ, จนฺโท วิย นิพฺพานํ, เอเกกสฺส วาตสฺส ยถากฺกเมน วลาหกวิทฺธํสนํ วิย เอเกกสฺส อนุโลมจิตฺตสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกตมวิโนทนํ, วิคตวลาหเก นเภ ตสฺส ปุริสสฺส วิสุทฺธจนฺททสฺสนํ วิย วิคเต สจฺจปฏิจฺฉาทเก ตเม โคตฺรภุญาณสฺส วิสุทฺธนิพฺพานทสฺสนํฯ

ยเถว หิ ตโย วาตา จนฺทปฏิจฺฉาทเก วลาหเกเยว วิทฺธํเสตุํ สกฺโกนฺติ, น จนฺทํ ทฏฺฐุํ, เอวํ อนุโลมานิ สจฺจปฏิจฺฉาทกํ ตมญฺเญว วิโนเทตุํ สกฺโกนฺติ, น นิพฺพานํ ทฏฺฐุํฯ ยถา โส ปุริโส จนฺทเมว ทฏฺฐุํ สกฺโกติ, น วลาหเก วิทฺธํเสตุํ, เอวํ โคตฺรภุญาณํ นิพฺพานเมว ทฏฺฐุํ สกฺโกติ, น กิเลสตมํ วิโนเทตุํฯ เตเนว เจตํ มคฺคสฺส อาวชฺชนนฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ อนาวชฺชนมฺปิ สมานํ อาวชฺชนฏฺฐาเน ฐตฺวา ‘‘เอวํ นิพฺพตฺตาหี’’ติ มคฺคสฺส สญฺญํ ทตฺวา วิย นิรุชฺฌติฯ มคฺโคปิ เตน ทินฺนสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว อวีจิสนฺตติวเสน ตํ ญาณํ อนุปฺปพนฺธมาโน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ โทสกฺขนฺธํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌมาโนว ปทาลยมาโนว นิพฺพตฺตติฯ

[809] ตตฺรายํ อุปมา – เอโก กิร อิสฺสาโส อฏฺฐอุสภมตฺเต ปเทเส ผลกสตํ ฐปาเปตฺวา วตฺเถน มุขํ เวเฐตฺวา สรํ สนฺนหิตฺวา จกฺกยนฺเต อฏฺฐาสิฯ อญฺโญ ปุริโส จกฺกยนฺตํ อาวิชฺฌิตฺวา ยทา อิสฺสาสสฺส ผลกํ อภิมุขํ โหติ, ตทา ตตฺถ ทณฺฑเกน สญฺญํ เทติฯ อิสฺสาโส ทณฺฑกสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว สรํ ขิปิตฺวา ผลกสตํ นิพฺพิชฺฌติฯ ตตฺถ ทณฺฑกสญฺญํ วิย โคตฺรภุญาณํ, อิสฺสาโส วิย มคฺคญาณํฯ อิสฺสาสสฺส ทณฺฑกสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว ผลกสตนิพฺพิชฺฌนํ วิย มคฺคญาณสฺส โคตฺรภุญาเณน ทินฺนสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ อปทาลิตปุพฺพานํ โลภโทสโมหกฺขนฺธานํ นิพฺพิชฺฌนปทาลนํฯ

[810] น เกวลญฺเจส มคฺโค โลภกฺขนฺธาทีนํ นิพฺพิชฺฌนเมว กโรติ, อปิจ โข อนมตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขสมุทฺทํ โสเสติ, สพฺพอปายทฺวารานิ ปิทหติ, สตฺตนฺนํ อริยธนานํ สมฺมุขีภาวํ กโรติ, อฏฺฐงฺคิกํ มิจฺฉามคฺคํ ปชหติ, สพฺพเวรภยานิ วูปสเมติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอรสปุตฺตภาวํ อุปเนติ , อญฺเญสญฺจ อเนกสตานํ อานิสํสานํ ปฏิลาภาย สํวตฺตตีติ เอวํ อเนกานิสํสทายเกน โสตาปตฺติมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ ญาณํ โสตาปตฺติมคฺเค ญาณนฺติฯ

ปฐมมคฺคญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

โสตาปนฺนปุคฺคลกถา

[811] อิมสฺส ปน ญาณสฺส อนนฺตรํ ตสฺเสว วิปากภูตานิ ทฺเว ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อนนฺตรวิปากตฺตาเยว หิ โลกุตฺตรกุสลานํ ‘‘สมาธิมานนฺตริกญฺญมาหู’’ติ (ขุ. ปา. 6.5) จ ‘‘ทนฺธํ อานนฺตริกํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยายา’’ติ (อ. นิ. 4.162) จ อาทิ วุตฺตํฯ เกจิ ปน เอกํ ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ วา ผลจิตฺตานีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ

อนุโลมสฺส หิ อาเสวนนฺเต โคตฺรภุญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ทฺวีหิ อนุโลมจิตฺเตหิ ภวิตพฺพํฯ น หิ เอกํ อาเสวนปจฺจยํ ลภติ, สตฺตจิตฺตปรมา จ เอกาวชฺชนวีถิฯ ตสฺมา ยสฺส ทฺเว อนุโลมานิ, ตสฺส ตติยํ โคตฺรภุ จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติฯ ยสฺส ตีณิ อนุโลมานิ, ตสฺส จตุตฺถํ โคตฺรภุ ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตํ ทฺเว ผลจิตฺตานิ โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

เกจิ ปน ยสฺส จตฺตาริ อนุโลมานิ, ตสฺส ปญฺจมํ โคตฺรภุ ฉฏฺฐํ มคฺคจิตฺตํ เอกํ ผลจิตฺตนฺติ วทนฺติ, ตํ ปน ยสฺมา จตุตฺถํ ปญฺจมํ วา อปฺเปติ, น ตโต ปรํ อาสนฺนภวงฺคตฺตาติ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ตสฺมา น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ

[812] เอตฺตาวตา จ ปเนส โสตาปนฺโน นาม ทุติโย อริยปุคฺคโล โหติฯ ภุสํ ปมตฺโตปิ หุตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตสฺส กรณสมตฺโถ โหติฯ ผลปริโยสาเน ปนสฺส จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ, ตโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคปจฺจเวกฺขณตฺถาย อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, ตสฺมิํ นิรุทฺเธ ปฏิปาฏิยา สตฺต มคฺคปจฺจเวกฺขณชวนานีติฯ