เมนู

ตญฺหิ อนิจฺจลกฺขณาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, ‘‘อุทยพฺพยวนฺตานํเยว วต ธมฺมานํ อุทยพฺพยญาณํ อุปฺปาทวเย อทฺทสา’’ติ จ, ‘‘ภงฺควนฺตานํเยว วต ภงฺคานุปสฺสนํ ภงฺคํ อทฺทสา’’ติ จ, ‘‘สภยํเยว วต ภยตุปฏฺฐานสฺส ภยโต อุปฏฺฐิต’’นฺติ จ, ‘‘สาทีนเวเยว วต อาทีนวานุปสฺสนํ อาทีนวํ อทฺทสา’’ติ จ, ‘‘นิพฺพินฺทิตพฺเพเยว วต นิพฺพิทาญาณํ นิพฺพินฺน’’นฺติ จ, ‘‘มุญฺจิตพฺพมฺหิเยว วต มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ มุญฺจิตุกามํ ชาต’’นฺติ จ, ‘‘ปฏิสงฺขาตพฺพํเยว วต ปฏิสงฺขาญาเณน ปฏิสงฺขาต’’นฺติ จ, ‘‘อุเปกฺขิตพฺพํเยว วต สงฺขารุเปกฺขาย อุเปกฺขิต’’นฺติ จ อตฺถโต วทมานํ วิย อิเมสญฺจ อฏฺฐนฺนํ ญาณานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตาย ปฏิปตฺติยา ปตฺตพฺพตฺตาฯ

ยถา หิ ธมฺมิโก ราชา วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสินฺโน โวหาริกมหามตฺตานํ วินิจฺฉยํ สุตฺวา อคติคมนํ ปหาย มชฺฌตฺโต หุตฺวา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อนุโมทมาโน เตสญฺจ วินิจฺฉยสฺส อนุโลเมติ, โปราณสฺส จ ราชธมฺมสฺส, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ ราชา วิย หิ อนุโลมญาณํ, อฏฺฐ โวหาริกมหามตฺตา วิย อฏฺฐ ญาณานิ, โปราโณ ราชธมฺโม วิย สตฺตติํส โพธิปกฺขิยาฯ ตตฺถ ยถา ราชา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ วทมาโน โวหาริกานญฺจ วินิจฺฉยสฺส, ราชธมฺมสฺส จ อนุโลเมติ, เอวมิทํ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชมานํ อฏฺฐนฺนญฺจ ญาณานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํฯ เตเนว สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ วุจฺจตีติฯ

อนุโลมญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนากถา

[805] อิทญฺจ ปน อนุโลมญาณํ สงฺขารารมฺมณาย วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ปริโยสานํ โหติฯ สพฺเพน สพฺพํ ปน โคตฺรภุญาณํ วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ปริโยสานํฯ อิทานิ ตสฺสาเยว วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย อสมฺโมหตฺถํ อยํ สุตฺตสํสนฺทนา เวทิตพฺพาฯ

เสยฺยถิทํ

อยญฺหิ วุฏฺฐานคามินี วิปสฺสนา สฬายตนวิภงฺคสุตฺเต ‘‘อตมฺมยตํ, ภิกฺขเว, นิสฺสาย อตมฺมยตํ อาคมฺม ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา, ตํ ปชหถ ตํ สมติกฺกมถา’’ติ (ม. นิ. 3.310) เอวํ อตมฺมยตาติ วุตฺตาฯ

อลคทฺทสุตฺตนฺเต ‘‘นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. 1.245) เอวํ นิพฺพิทาติ วุตฺตาฯ

สุสิมสุตฺตนฺเต ‘‘ปุพฺเพ โข, สุสิม, ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ปจฺฉา นิพฺพาเน ญาณ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.70) เอวํ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ วุตฺตาฯ

โปฏฺฐปาทสุตฺตนฺเต ‘‘สญฺญา โข, โปฏฺฐปาท, ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา ญาณ’’นฺติ (ที. นิ. 1.416) เอวํ สญฺญคฺคนฺติ วุตฺตาฯ

ทสุตฺตรสุตฺตนฺเต ‘‘ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺค’’นฺติ (ที. นิ. 3.359) เอวํ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ วุตฺตาฯ

ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘ยา จ มุญฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.227) เอวํ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตาฯ

ปฏฺฐาเน ‘‘อนุโลมํ โคตฺรภุสฺส, อนุโลมํ โวทานสฺสา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.417) เอวํ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตาฯ

รถวินีตสุตฺตนฺเต ‘‘กิํ ปนาวุโส, ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.257) เอวํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุตฺตาฯ

อิติเนเกหิ นาเมหิ, กิตฺติตา ยา มเหสินา;

วุฏฺฐานคามินี สนฺตา, ปริสุทฺธา วิปสฺสนาฯ

วุฏฺฐาตุกาโม สํสาร-ทุกฺขปงฺกา มหพฺภยา;

กเรยฺย สตตํ ตตฺถ, โยคํ ปณฺฑิตชาติโกติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

ปญฺญาภาวนาธิกาเร

ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เอกวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

22. ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

ปฐมมคฺคญาณกถา

[806] อิโต ปรํ โคตฺรภุญาณํ โหติ, ตํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยตฺตา เนว ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ น ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ ภชติ, อนฺตรา อพฺโพหาริกเมว โหติฯ วิปสฺสนาโสเต ปติตตฺตา ปน วิปสฺสนาติ สงฺขํ คจฺฉติฯ โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค อรหตฺตมคฺโคติ อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ

ตตฺถ ปฐมมคฺคญาณํ ตาว สมฺปาเทตุกาเมน อญฺญํ กิญฺจิ กาตพฺพํ นาม นตฺถิฯ ยญฺหิ อเนน กาตพฺพํ สิยา, ตํ อนุโลมาวสานํ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทนฺเตน กตเมวฯ เอวํ อุปฺปนฺนอนุโลมญาณสฺส ปนสฺส เตหิ ตีหิปิ อนุโลมญาเณหิ อตฺตโน พลานุรูเปน ถูลถูเล สจฺจปฏิจฺฉาทเก ตมมฺหิ อนฺตรธาปิเต สพฺพสงฺขารคเตสุ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ, น สนฺติฏฺฐติ, นาธิมุจฺจติ, น สชฺชติ, น ลคฺคติ, น พชฺฌติฯ ปทุมปลาสโต อุทกํ วิย ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติฯ สพฺพํ นิมิตฺตารมฺมณมฺปิ สพฺพํ ปวตฺตารมฺมณมฺปิ ปลิโพธโต อุปฏฺฐาติฯ อถสฺส สพฺพสฺมิํ นิมิตฺตปวตฺตารมฺมเณ ปลิโพธโต อุปฏฺฐิเต อนุโลมญาณสฺส อาเสวนนฺเต อนิมิตฺตํ อปฺปวตฺตํ วิสงฺขารํ นิโรธํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนภูมิํ อติกฺกมมานํ อริยโคตฺตํ อริยสงฺขํ อริยภูมิํ โอกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปฐมาวฏฺฏนปฐมาโภคปฐมสมนฺนาหารภูตํ มคฺคสฺส อนนฺตรสมนนฺตราเสวนอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ฉหิ อากาเรหิ ปจฺจยภาวํ สาธยมานํ สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาย มุทฺธภูตํ อปุนราวฏฺฏกํ อุปฺปชฺชติ โคตฺรภุญาณํฯ

ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘กถํ พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณํ? อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุฯ ปวตฺตํ…เป.… อุปายาสํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภุฯ