อนตฺตานุปสฺสนา หิ สุญฺญตา นาม, สุญฺญตวิปสฺสนาย มคฺโค สุญฺญโต, อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม , อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโตฯ อิทํ ปน นามํ น อภิธมฺมปริยาเยน ลพฺภติ, สุตฺตนฺตปริยาเยน ลพฺภติฯ ตตฺร หิ โคตฺรภุญาณํ อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ หุตฺวา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติฯ เตน มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุตฺโตฯ มคฺคาคมเนน ปน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติเยวฯ ทุกฺขานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ปณิธิํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิตา นาม, อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโค อปฺปณิหิโต, อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตํฯ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํฯ เอวมยํ สงฺขารุเปกฺขา วิโมกฺขวิเสสํ นิยเมตีติฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อนุโลมญาณกถา

[804] ตสฺส ตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส อธิโมกฺขสทฺธา พลวตรา นิพฺพตฺตติ, วีริยํ สุปคฺคหิตํ โหติ, สติ สูปฏฺฐิตา, จิตฺตํ สุสมาหิตํ, ติกฺขตรา สงฺขารุเปกฺขา อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส ‘‘ทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร อนิจฺจาติ วา ทุกฺขาติ วา อนตฺตาติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยเนว สงฺขาเร อนิจฺจาติ วา ทุกฺขาติ วา อนตฺตาติ วา อารมฺมณํ กุรุมานํ อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํฯ ตโต ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา อุปฺปนฺนสฺส ตสฺส กิริยจิตฺตสฺสานนฺตรํ อวีจิกํ จิตฺตสนฺตติํ อนุปฺปพนฺธมานํ ตเถว สงฺขาเร อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ปฐมํ ชวนจิตฺตํ, ยํ ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติฯ ตทนนฺตรํ ตเถว สงฺขาเร อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ทุติยํ ชวนจิตฺตํ, ยํ อุปจารนฺติ วุจฺจติฯ ตทนนฺตรมฺปิ ตเถว สงฺขาเร อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ตติยํ ชวนจิตฺตํ, ยํ อนุโลมนฺติ วุจฺจติฯ อิทํ เนสํ ปาฏิเยกฺกํ นามํฯ

อวิเสเสน ปน ติวิธมฺเปตํ อาเสวนนฺติปิ ปริกมฺมนฺติปิ อุปจารนฺติปิ อนุโลมนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ กิสฺสานุโลมํ? ปุริมภาคปจฺฉิมภาคานํฯ ตญฺหิ ปุริมานํ อฏฺฐนฺนํ วิปสฺสนาญาณานํ ตถกิจฺจตาย จ อนุโลเมติ, อุปริ จ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํฯ