‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? ทุกฺขโตฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.227)ฯ

เอตฺถ จ นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขาติ สงฺขารนิมิตฺตํ ‘‘อทฺธุวํ ตาวกาลิก’’นฺติ อนิจฺจลกฺขณวเสน ชานิตฺวาฯ กามญฺจ น ปฐมํ ชานิตฺวา ปจฺฉา ญาณํ อุปฺปชฺชติ, โวหารวเสน ปน ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติอาทีนิ (ม. นิ. 3.421) วิย เอวํ วุจฺจติฯ เอกตฺตนเยน วา ปุริมญฺจ ปจฺฉิมญฺจ เอกํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมินา นเยน อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณกถา

[760] โส เอวํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สุญฺญา’’ติ ปริคฺคเหตฺวา ปุน ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ (ม. นิ. 3.69) ทฺวิโกฏิกํ สุญฺญตํ ปริคฺคณฺหาติฯ โส เอวํ เนว อตฺตานํ, น ปรํ กิญฺจิ อตฺตโน ปริกฺขารภาเว ฐิตํ ทิสฺวา ปุน ‘‘นาหํ กฺวจนิ, กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมิํ, น จ มม กฺวจนิ, กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนตตฺถี’’ติ ยา เอตฺถ จตุโกฏิกา สุญฺญตา กถิตา, ตํ ปริคฺคณฺหาติฯ

กถํ? อยญฺหิ นาหํ กฺวจนีติ กฺวจิ อตฺตานํ น ปสฺสติฯ กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมินฺติ อตฺตโน อตฺตานํ กสฺสจิ ปรสฺส กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ น ปสฺสติฯ ภาติฏฺฐาเนวา ภาตรํ, สหายฏฺฐาเน วา สหายํ, ปริกฺขารฏฺฐาเน วา ปริกฺขารํ มญฺญิตฺวา อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ

น จ มม กฺวจนีติ เอตฺถ มม-สทฺทํ ตาว ฐเปตฺวา น จ กฺวจนีติ ปรสฺส จ อตฺตานํ กฺวจิ นปสฺสตีติ อยมตฺโถฯ อิทานิ มม-สทฺทํ อาหริตฺวา มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนตตฺถีติ โส ปรสฺส อตฺตา มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนภาเว อตฺถีติ น ปสฺสตีติฯ อตฺตโน ภาติฏฺฐาเน วา ภาตรํ, สหายฏฺฐาเน วา สหายํ ปริกฺขารฏฺฐาเน วา ปริกฺขารนฺติ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปรสฺส อตฺตานํ อิมินา กิญฺจนภาเวน อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ เอวมยํ ยสฺมา เนว กตฺถจิ อตฺตานํ ปสฺสติ, น ตํ ปรสฺส กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ ปสฺสติ, น ปรสฺส อตฺตานํ ปสฺสติ, น ปรสฺส อตฺตานํ อตฺตโน กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ ปสฺสติฯ ตสฺมาเนน จตุโกฏิกา สุญฺญตา ปริคฺคหิตา โหตีติฯ

[761] เอวํ จตุโกฏิกํ สุญฺญตํ ปริคฺคเหตฺวา ปุน ฉหากาเรหิ สุญฺญตํ ปริคฺคณฺหาติฯ กถํ? จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา…เป.… มโน สุญฺโญฯ รูปา สุญฺญา…เป.… ธมฺมา สุญฺญาฯ จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณํฯ จกฺขุสมฺผสฺโสติ เอวํ ยาว ชรามรณา นโย เนตพฺโพฯ

[762] เอวํ ฉหากาเรหิ สุญฺญตํ ปริคฺคเหตฺวา ปุน อฏฺฐหากาเรหิ ปริคฺคณฺหาติฯ เสยฺยถิทํ – รูปํ อสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา ธุวสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา ธุวสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ ยถา นโฬ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโตฯ ยถา เอรณฺโฑ… ยถา อุทุมฺพโร… ยถา เสตวจฺโฉ… ยถา ปาฬิภทฺทโก… ยถา เผณปิณฺโฑ… ยถา อุทกพุพฺพุฬํ… ยถา มรีจิ… ยถา กทลิกฺขนฺโธ… ยถา มายา อสารา นิสฺสารา สาราปคตา, เอวเมว รูปํ…เป.… ชรามรณํ อสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา…เป.… อวิปริณามธมฺเมน วาติ (จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 88)ฯ

[763] โส เอวํ อฏฺฐหากาเรหิ สุญฺญตํ ปริคฺคเหตฺวา ปุน ทสหากาเรหิ ปริคฺคณฺหาติ, รูปํ ริตฺตโต ปสฺสติฯ ตุจฺฉโต… สุญฺญโต… อนตฺตโต… อนิสฺสริยโต… อกามการิยโต… อลพฺภนียโต… อวสวตฺตกโต… ปรโต… วิวิตฺตโต ปสฺสติฯ เวทนํ…เป.… วิญฺญาณํ ริตฺตโต…เป.… วิวิตฺตโต ปสฺสตีติฯ

[764] เอวํ ทสหากาเรหิ สุญฺญตํ ปริคฺคเหตฺวา ปุน ทฺวาทสหากาเรหิ ปริคฺคณฺหาติฯ เสยฺยถิทํ – รูปํ น สตฺโต, น ชีโว, น นโร, น มาณโว, น อิตฺถี, น ปุริโส, น อตฺตา, น อตฺตนิยํฯ นาหํ, น มม, น อญฺญสฺส, น กสฺสจิฯ เวทนา…เป.… วิญฺญาณํ น กสฺสจีติ (จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 88)ฯ

[765] เอวํ ทฺวาทสหากาเรหิ สุญฺญตํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ปุน ตีรณปริญฺญาวเสน ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ สุญฺญตํ ปริคฺคณฺหาติ, รูปํ อนิจฺจโต… ทุกฺขโต… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต… อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สุญฺญโต… อนตฺตโต… อนสฺสาทโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสฺสารกโต… อฆมูลโต… วธกโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสธมฺมโต… สมุทยโต… อตฺถงฺคมโต… อนสฺสาทโต … อาทีนวโต… นิสฺสรณโต ปสฺสติฯ เวทนํ…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจโต…เป.… นิสฺสรณโต ปสฺสติฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘รูปํ อนิจฺจโต…เป.… นิสฺสรณโต ปสฺสนฺโต สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ เวทนํ…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจโต…เป.… นิสฺสรณโต ปสฺสนฺโต สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ’’ฯ

‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติฯ (สุ. นิ. 1125; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 88);

[766] เอวํ สุญฺญโต ทิสฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย สงฺขาเรสุ อุทาสีโน อโหสิ มชฺฌตฺโต, อหนฺติ วา มมนฺติ วา น คณฺหาติ วิสฺสฏฺฐภริโย วิย ปุริโสฯ

ยถา นาม ปุริสสฺส ภริยา ภเวยฺย อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา, โส ตาย วินา มุหุตฺตมฺปิ อธิวาเสตุํ น สกฺกุเณยฺย, อติวิย นํ มมาเยยฺย, โส ตํ อิตฺถิํ อญฺเญน ปุริเสน สทฺธิํ ฐิตํ วา นิสินฺนํ วา กเถนฺติํ วา หสนฺติํ วา ทิสฺวา กุปิโต อสฺส อนตฺตมโน, อธิมตฺตํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทยฺยฯ โส อปเรน สมเยน ตสฺสา อิตฺถิยา โทสํ ทิสฺวา มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชยฺย, น นํ มมาติ คณฺเหยฺยฯ ตโต ปฏฺฐาย ตํ เยนเกนจิ สทฺธิํ ยํกิญฺจิ กุรุมานํ ทิสฺวาปิ เนว กุปฺเปยฺย, น โทมนสฺสํ อาปชฺเชยฺย, อญฺญทตฺถุ อุทาสีโนว ภเวยฺย มชฺฌตฺโตฯ เอวเมวายํ สพฺพสงฺขาเรหิ มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต อหํ มมาติ คเหตพฺพํ อทิสฺวา ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย สพฺพสงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหติ มชฺฌตฺโตฯ

ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติ น สมฺปสาริยติ, อุเปกฺขา วา ปาฏิกุลฺยตา วา สณฺฐาติฯ

เสยฺยถาปิ นาม ปทุมปลาเส อีสกโปเณ อุทกผุสิตานิ ปติลียนฺติ ปติกุฏนฺติ ปติวตฺตนฺติ น สมฺปสาริยนฺติ, เอวเมว…เป.… เสยฺยถาปิ นาม กุกฺกุฏปตฺตํ วา นหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติ น สมฺปสาริยติ (อ. นิ. 7.49), เอวเมว ตสฺส ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ…เป.… อุเปกฺขา วา ปาฏิกุลฺยตา วา สณฺฐาติฯ อิจฺจสฺส สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติฯ

[767] ตํ ปเนตํ สเจ สนฺติปทํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, สพฺพํ สงฺขารปฺปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานเมว ปกฺขนฺทติฯ

โน เจ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, ปุนปฺปุนํ สงฺขารารมฺมณเมว หุตฺวา ปวตฺตติ สามุทฺทิกานํ ทิสากาโก วิยฯ สามุทฺทิกา กิร วาณิชกา นาวํ อาโรหนฺตา ทิสากากํ นาม คณฺหนฺติ, เต ยทา นาวา วาตกฺขิตฺตา วิเทสํ ปกฺขนฺทติ, ตีรํ น ปญฺญายติ, ตทา ทิสากากํ วิสฺสชฺเชนฺติฯ โส กูปกยฏฺฐิโต อากาสํ ลงฺฆิตฺวา สพฺพา ทิสา จ วิทิสา จ อนุคนฺตฺวา สเจ ตีรํ ปสฺสติ, ตทภิมุโขว คจฺฉติฯ โน เจ ปสฺสติ, ปุนปฺปุนํ อาคนฺตฺวา กูปกยฏฺฐิํเยว อลฺลียติฯ เอวเมว สเจ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ สนฺติปทํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, สพฺพํ สงฺขารปฺปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานเมว ปกฺขนฺทติฯ โน เจ ปสฺสติ, ปุนปฺปุนํ สงฺขารารมฺมณเมว หุตฺวา ปวตฺตติฯ

ตทิทํ สุปฺปคฺเค ปิฏฺฐํ วฏฺฏยมานํ วิยฯ นิพฺพฏฺฏิตกปฺปาสํ วิหนมานํ วิย นานปฺปการโต สงฺขาเร ปริคฺคเหตฺวา ภยญฺจ นนฺทิญฺจ ปหาย สงฺขารวิจินเน มชฺฌตฺตํ หุตฺวา ติวิธานุปสฺสนาวเสน ติฏฺฐติฯ เอวํ ติฏฺฐมานํ ติวิธวิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคาย ปจฺจโย โหติฯ

[768] ตตฺริทํ ติวิธานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตนโต ติณฺณํ อินฺทฺริยานํ อาธิปเตยฺยวเสน ติวิธวิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชติ นามฯ ติสฺโส หิ อนุปสฺสนา ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห –

‘‘ตีณิ โข ปนิมานิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺติ, สพฺพสงฺขาเร ปริจฺเฉทปริวฏุมโต สมนุปสฺสนตาย, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพสงฺขาเรสุ มโนสมุตฺเตชนตาย, อปฺปณิหิตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพธมฺเม ปรโต สมนุปสฺสนตาย, สุญฺญตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, อิมานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.219)ฯ

ตตฺถ ปริจฺเฉทปริวฏุมโตติ อุทยพฺพยวเสน ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จฯ อนิจฺจานุปสฺสนํ หิ ‘‘อุทยโต ปุพฺเพ สงฺขารา นตฺถี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เตสํ คติํ สมนฺเนสมานํ ‘‘วยโต ปรํ น คจฺฉนฺติ, เอตฺเถว อนฺตรธายนฺตี’’ติ ปริวฏุมโต สมนุปสฺสติฯ

มโนสมุตฺเตชนตายาติ จิตฺตสํเวชนตาย ฯ ทุกฺขานุปสฺสเนน หิ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ สํเวเชติฯ ปรโต สมนุปสฺสนตายาติ ‘‘นาหํ, น มมา’’ติ เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตายฯ อิติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ วเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ เตเนว ตทนนฺตเร ปญฺหวิสฺสชฺชเน วุตฺตํ – ‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยโต สงฺขารา อุปฏฺฐหนฺติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยโต สงฺขารา อุปฏฺฐหนฺติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญโต สงฺขารา อุปฏฺฐหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.219)ฯ

[769] กตเม ปน เต วิโมกฺขา, เยสํ อิมานิ อนุปสฺสนานิ มุขานีติ? อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิโต, สุญฺญโตติ เอเต ตโยฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล อนิมิตฺตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล สุญฺญตวิโมกฺขํ ปฏิลภตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.223)ฯ

เอตฺถ จ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโคฯ โส หิ อนิมิตฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา อนิมิตฺโตฯ กิเลเสหิ จ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโขฯ เอเตเนว นเยน อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อปฺปณิหิโตฯ สุญฺญตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต สุญฺญโตติ เวทิตพฺโพฯ

[770] ยํ ปน อภิธมฺเม ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อปฺปณิหิตํ สุญฺญต’’นฺติ (ธ. ส. 343 อาทโย) เอวํ วิโมกฺขทฺวยเมว วุตฺตํ, ตํ นิปฺปริยายโต วิปสฺสนาคมนํ สนฺธายฯ วิปสฺสนาญาณํ หิ กิญฺจาปิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค –

‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อภินิเวสํ มุญฺจตีติ สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต อภินิเวสํฯ

อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต อภินิเวสํ มุญฺจตีติ สุญฺญโต วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.229) เอวํ อภินิเวสํ มุญฺจนวเสน สุญฺญโต วิโมกฺโขติ จ,

‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตํ มุญฺจตีติ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต นิมิตฺตํ, อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต นิมิตฺตํ มุญฺจตีติ อนิมิตฺโต วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.229) เอวํ นิมิตฺตํ มุญฺจนวเสน อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ จ,

‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต ปณิธิํ มุญฺจตีติ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต ปณิธิํฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต ปณิธิํ มุญฺจตีติ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.229) เอวํ ปณิธิํ มุญฺจนวเสน อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติ จ –

วุตฺตํฯ ตถาปิ ตํ สงฺขารนิมิตฺตสฺส อวิชหนโต น นิปฺปริยาเยน อนิมิตฺตํฯ นิปฺปริยาเยน ปน สุญฺญตญฺเจว อปฺปณิหิตญฺจฯ ตสฺส จ อาคมนวเสน อริยมคฺคกฺขเณ วิโมกฺโข อุทฺธโฏฯ ตสฺมา อปฺปณิหิตํ สุญฺญตนฺติ วิโมกฺขทฺวยเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยํ ตาเวตฺถ วิโมกฺขกถาฯ

[771] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคาย ปจฺจโย โหตี’’ติ, ตตฺถ สทฺธานุสารี, สทฺธาวิมุตฺโต, กายสกฺขิ, อุภโตภาควิมุตฺโต, ธมฺมานุสารี, ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, ปญฺญาวิมุตฺโตติ อิเม ตาว สตฺต อริยปุคฺคลา, เตสํ วิภาคาย อิทํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ ปจฺจโย โหติฯ

[772] โย หิ อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ, โส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี โหติฯ เสเสสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโตฯ

[773] โย ปน ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ, โส สพฺพตฺถ กายสกฺขิ นาม โหติฯ อรูปชฺฌานํ ปน ปตฺวา อคฺคผลปฺปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติฯ

[774] โย ปน อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภติ, โส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี โหติฯ ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต อคฺคผเล ปญฺญาวิมุตฺโตติฯ

[775] วุตฺตํ เหตํ –

‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ, เตน วุจฺจติ สทฺธานุสารี’’ติฯ

ตถา ‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ, เตน วุจฺจติ สทฺธาวิมุตฺโต’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.221)ฯ

[776] อปรมฺปิ วุตฺตํ –

‘‘สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตฯ ผุฏฺฐนฺตํ สจฺฉิกโตติ กายสกฺขิฯ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ สทฺธาวิมุตฺโตฯ ฌานผสฺสํ ปฐมํ ผุสติ ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขิฯ ‘ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ’ติ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผุสิตํ ปญฺญายาติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต’’ติ (ปฏิ. ม. 1.221)ฯ

[777] อิตเรสุ ปน จตูสุ สทฺธํ อนุสรติ, สทฺธาย วา อนุสรติ คจฺฉตีติ สทฺธานุสารีฯ ตถา ปญฺญาสงฺขาตํ ธมฺมํ อนุสรติ, ธมฺเมน วา อนุสรตีติ ธมฺมานุสารีฯ อรูปชฺฌาเนน เจว อริยมคฺเคน จาติ อุภโตภาเคน วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโตฯ ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตติ เอวํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณํฯ

[778] ตํ ปเนตํ ปุริเมน ญาณทฺวเยน อตฺถโต เอกํฯ

เตนาหุ โปราณา – ‘‘อิทํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ เอกเมว ตีณิ นามานิ ลภติ, เหฏฺฐา มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ นาม ชาตํ, มชฺเฌ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ นาม, อนฺเต จ สิขาปฺปตฺตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นาม’’ฯ

[779] ปาฬิยมฺปิ วุตฺตํ –

‘‘กถํ มุญฺจิตุกมฺยตา-ปฏิสงฺขา-สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ? อุปฺปาทํ มุญฺจิตุกมฺยตา-ปฏิสงฺขา-สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ…เป.… นิมิตฺตํ…เป.… อุปายาสํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขา-สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ…เป.… ภยนฺติ…เป.… สามิสนฺติ…เป.… อุปฺปาโท สงฺขาราติ…เป.… อุปายาโส สงฺขาราติ มุญฺจิตุกมฺยตา-ปฏิสงฺขา-สนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.54)ฯ

[780] ตตฺถ มุญฺจิตุกมฺยตา จ สา ปฏิสงฺขา จ สนฺติฏฺฐนา จาติ มุญฺจิตุกมฺยตา-ปฏิสงฺขา-สนฺติฏฺฐนาฯ อิติ ปุพฺพภาเค นิพฺพิทาญาเณน นิพฺพินฺนสฺส อุปฺปาทาทีนิ ปริจฺจชิตุกามตา มุญฺจิตุกามตาฯ มุญฺจนสฺส อุปายกรณตฺถํ มชฺเฌ ปฏิสงฺขานํ ปฏิสงฺขาฯ มุญฺจิตฺวา อวสาเน อชฺฌุเปกฺขนํ สนฺติฏฺฐนาฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปาโท สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ สงฺขารุเปกฺขา’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.54) วุตฺตํฯ เอวํ เอกเมวิทํ ญาณํฯ

[781] อปิจ อิมายปิ ปาฬิยา อิทํ เอกเมวาติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตํ เหตํ – ‘‘ยา จ มุญฺจิตุกมฺยตา, ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา, ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.227)ฯ

[782] เอวํ อธิคตสงฺขารุเปกฺขสฺส ปน อิมสฺส กุลปุตฺตสฺส วิปสฺสนา สิขาปฺปตฺตา วุฏฺฐานคามินี โหติฯ สิขาปฺปตฺตา วิปสฺสนาติ วา วุฏฺฐานคามินีติ วา สงฺขารุเปกฺขาทิญาณตฺตยสฺเสว เอตํ นามํฯ สา หิ สิขํ อุตฺตมภาวํ ปตฺตตฺตา สิขาปฺปตฺตาฯ วุฏฺฐานํ คจฺฉตีติ วุฏฺฐานคามินีฯ วุฏฺฐานํ วุจฺจติ พหิทฺธานิมิตฺตภูตโต อภินิวิฏฺฐวตฺถุโต เจว อชฺฌตฺตปวตฺตโต จ วุฏฺฐหนโต มคฺโค, ตํ คจฺฉตีติ วุฏฺฐานคามินี, มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยตีติ อตฺโถฯ

[783] ตตฺรายํ อภินิเวสวุฏฺฐานานํ อาวิภาวตฺถาย มาติกา – อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตา วุฏฺฐาติ, อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ , พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตา วุฏฺฐาติ, รูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ, รูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติ, อรูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติ, อรูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ, เอกปฺปหาเรน ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาติ, อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา อนิจฺจโต วุฏฺฐาติ, อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโต, อนตฺตโต วุฏฺฐาติ, ทุกฺขโต อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโต, อนิจฺจโต, อนตฺตโต วุฏฺฐาติ, อนตฺตโต อภินิวิสิตฺวา อนตฺตโต, อนิจฺจโต, ทุกฺขโต วุฏฺฐาติฯ

[784] กถํ? อิเธกจฺโจ อาทิโตว อชฺฌตฺตสงฺขาเรสุ อภินิวิสติ, อภินิวิสิตฺวา เต ปสฺสติฯ ยสฺมา ปน น สุทฺธอชฺฌตฺตทสฺสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, พหิทฺธาปิ ทฏฺฐพฺพเมว, ตสฺมา ปรสฺส ขนฺเธปิ อนุปาทิณฺณสงฺขาเรปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ปสฺสติฯ โส กาเลน อชฺฌตฺตํ สมฺมสติ, กาเลน พหิทฺธาฯ ตสฺเสวํ สมฺมสโต อชฺฌตฺตํ สมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยติฯ อยํ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตา วุฏฺฐาติ นามฯ

สเจ ปนสฺส พหิทฺธา สมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยติ, อยํ อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา วุฏฺฐาติ นามฯ เอส นโย พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา พหิทฺธา จ อชฺฌตฺตา จ วุฏฺฐาเนปิฯ

[785] อปโร อาทิโตว รูเป อภินิวิสติ, อภินิวิสิตฺวา ภูตรูปญฺจ อุปาทารูปญฺจ ราสิํ กตฺวา ปสฺสติฯ ยสฺมา ปน น สุทฺธรูปทสฺสนมตฺเตเนว วุฏฺฐานํ โหติ, อรูปมฺปิ ทฏฺฐพฺพเมวฯ ตสฺมา ตํ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ เวทนํ สญฺญํ สงฺขาเร วิญฺญาณญฺจ ‘‘อิทํ อรูป’’นฺติ อรูปํ ปสฺสติฯ โส กาเลน รูปํ สมฺมสติ, กาเลน อรูปํ ฯ ตสฺเสวํ สมฺมสโต รูปสมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยติ, อยํ รูเป อภินิวิสิตฺวา รูปา วุฏฺฐาติ นามฯ

สเจ ปนสฺส อรูปสมฺมสนกาเล วิปสฺสนา มคฺเคน สทฺธิํ ฆฏิยติ, อยํ อรูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา วุฏฺฐาติ นามฯ เอส นโย อรูเป อภินิวิสิตฺวา อรูปา จ รูปา จ วุฏฺฐาเนปิฯ

[786] ‘‘ยํกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (ที. นิ. 1.298) เอวํ อภินิวิสิตฺวา เอวเมว วุฏฺฐานกาเล ปน เอกปฺปหาเรน ปญฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺฐาติ นามฯ

[787] เอโก อาทิโตว อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสติฯ ยสฺมา ปน น อนิจฺจโต สมฺมสนมตฺเตเนว วุฏฺฐานํ โหติ, ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ สมฺมสิตพฺพเมว, ตสฺมา ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ สมฺมสติฯ ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส อนิจฺจโต สมฺมสนกาเล วุฏฺฐานํ โหติ, อยํ อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา อนิจฺจโต วุฏฺฐาติ นามฯ

สเจ ปนสฺส ทุกฺขโต อนตฺตโต สมฺมสนกาเล วุฏฺฐานํ โหติ, อยํ อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโต, อนตฺตโต วุฏฺฐาติ นามฯ เอส นโย ทุกฺขโต อนตฺตโต อภินิวิสิตฺวา เสสวุฏฺฐาเนสุปิฯ

[788] เอตฺถ จ โยปิ อนิจฺจโต อภินิวิฏฺโฐ, โยปิ ทุกฺขโต, โยปิ อนตฺตโต, วุฏฺฐานกาเล จ อนิจฺจโต วุฏฺฐานํ โหติฯ ตโยปิ ชนา อธิโมกฺขพหุลา โหนฺติ, สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, ปฐมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสาริโน โหนฺติ, สตฺตสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺตาฯ สเจ ปน ทุกฺขโต วุฏฺฐานํ โหติ, ตโยปิ ชนา ปสฺสทฺธิพหุลา โหนฺติ, สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, สพฺพตฺถ กายสกฺขิโน โหนฺติฯ ยสฺส ปเนตฺถ อรูปชฺฌานํ ปาทกํ, โส อคฺคผเล อุภโตภาควิมุตฺโต โหติฯ อถ เนสํ อนตฺตโต วุฏฺฐานํ โหติ, ตโยปิ ชนา เวทพหุลา โหนฺติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ, สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, ปฐมมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสาริโน โหนฺติ, ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺตา อคฺคผเล ปญฺญาวิมุตฺตาติฯ

[789] อิทานิ สทฺธิํ ปุริมปจฺฉิมญาเณหิ อิมิสฺสา วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย อาวิภาวตฺถํ ทฺวาทส อุปมา เวทิตพฺพาฯ ตาสํ อิทํ อุทฺทานํ –

‘‘วคฺคุลี กณฺหสปฺโป จ, ฆรํ โค ยกฺขิ ทารโก;

ขุทฺทํ ปิปาสํ สีตุณฺหํ, อนฺธการํ วิเสน จา’’ติฯ

อิมา จ อุปมา ภยตุปฏฺฐานโต ปภุติ ยตฺถ กตฺถจิ ญาเณ ฐตฺวา อาหริตุํ วฏฺเฏยฺยุํฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน อาหริยมานาสุ ภยตุปฏฺฐานโต ยาว ผลญาณํ สพฺพํ ปากฏํ โหติ, ตสฺมา อิเธว อาหริตพฺพาติ วุตฺตาฯ

[790] วคฺคุลีติ เอกา กิร วคฺคุลี ‘‘เอตฺถ ปุปฺผํ วา ผลํ วา ลภิสฺสามี’’ติ ปญฺจสาเข มธุกรุกฺเข นิลียิตฺวา เอกํ สาขํ ปรามสิตฺวา น ตตฺถ กิญฺจิ ปุปฺผํ ผลํ วา คยฺหุปคํ อทฺทสฯ ยถา จ เอกํ, เอวํ ทุติยํ, ตติยํ, จตุตฺถํฯ ปญฺจมมฺปิ สาขํ ปรามสิตฺวา นาทฺทสฯ สา ‘‘อผโล วตายํ รุกฺโข, นตฺเถตฺถ กิญฺจิ คยฺหุปค’’นฺติ ตสฺมิํ รุกฺเข อาลยํ วิสฺสชฺเชตฺวา อุชุกาย สาขาย อารุยฺห วิฏปนฺตเรน สีสํ นีหริตฺวา อุทฺธํ อุลฺโลเกตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา อญฺญสฺมิํ ผลรุกฺเข นิลียติฯ

ตตฺถ วคฺคุลิ วิย โยคาวจโร ทฏฺฐพฺโพ, ปญฺจสาโข มธุกรุกฺโข วิย ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ตตฺถ วคฺคุลิยา นิลียนํ วิย โยคิโน ขนฺธปญฺจเก อภินิเวโส, ตสฺสา เอเกกํ สาขํ ปรามสิตฺวา กิญฺจิ คยฺหุปคํ อทิสฺวา อวเสสสาขาปรามสนํ วิย โยคิโน รูปกฺขนฺธํ สมฺมสิตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ คยฺหุปคํ อทิสฺวา อวเสสกฺขนฺธสมฺมสนํ, ตสฺสา ‘‘อผโล วตายํ รุกฺโข’’ติ รุกฺเข อาลยวิสฺสชฺชนํ วิย โยคิโน ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ อนิจฺจลกฺขณาทิทสฺสนวเสน นิพฺพินฺนสฺส มุญฺจิตุกมฺยตาทิญาณตฺตยํ, ตสฺสา อุชุกาย สาขาย อุปริ อาโรหนํ วิย โยคิโน อนุโลมํ, สีสํ นีหริตฺวา อุทฺธํ อุลฺโลกนํ วิย โคตฺรภุญาณํ, อากาเส อุปฺปตนํ วิย มคฺคญาณํ, อญฺญสฺมิํ ผลรุกฺเข นิลียนํ วิย ผลญาณํฯ

[791] กณฺหสปฺปุปมา ปฏิสงฺขาญาเณ วุตฺตาวฯ อุปมาสํสนฺทเน ปเนตฺถ สปฺปวิสฺสชฺชนํ วิย โคตฺรภุญาณํ, มุญฺจิตฺวา อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺตสฺส ฐานํ วิย มคฺคญาณํ, คนฺตฺวา อภยฏฺฐาเน ฐานํ วิย ผลญาณนฺติ อยํ วิเสโสฯ

[792] ฆรนฺติ ฆรสามิเก กิร สายํ ภุญฺชิตฺวา สยนํ อารุยฺห นิทฺทํ โอกฺกนฺเต ฆรํ อาทิตฺตํ, โส ปพุชฺฌิตฺวา อคฺคิํ ทิสฺวา ‘‘ภีโต สาธุ วตสฺส สเจ อฑยฺหมาโน นิกฺขเมยฺย’’นฺติ โอโลกยมาโน มคฺคํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา เวเคน เขมฏฺฐานํ คนฺตฺวา ฐิโตฯ ตตฺถ ฆรสามิกสฺส ภุญฺชิตฺวา สยนํ อารุยฺห นิทฺโทกฺกมนํ วิย พาลปุถุชฺชนสฺส ขนฺธปญฺจเก ‘‘อหํ มมา’’ติ คหณํฯ

ปพุชฺฌิตฺวา อคฺคิํ ทิสฺวา ภีตกาโล วิย สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปชฺชิตฺวา ลกฺขณํ ทิสฺวา ภยตุปฏฺฐานญาณํ, นิกฺขมนมคฺคํ โอโลกนํ วิย มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ , มคฺคทสฺสนํ วิย อนุโลมํ, นิกฺขมนํ วิย โคตฺรภุญาณํ, เวเคน คมนํ วิย มคฺคญาณํ, เขมฏฺฐาเน ฐานํ วิย ผลญาณํฯ

[793] โคติ เอกสฺส กิร กสฺสกสฺส รตฺติภาเค นิทฺทํ โอกฺกนฺตสฺส วชํ ภินฺทิตฺวา โคณา ปลาตา, โส ปจฺจูสสมเย ตตฺถ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต เตสํ ปลาตภาวํ ญตฺวา อนุปทํ คนฺตฺวา รญฺโญ โคเณ อทฺทสฯ เต ‘‘มยฺหํ โคณา’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา อาหรนฺโต ปภาตกาเล ‘‘น อิเม มยฺหํ โคณา, รญฺโญ โคณา’’ติ สญฺชานิตฺวา ‘‘ยาว มํ ‘โจโร อย’นฺติ คเหตฺวา ราชปุริสา น อนยพฺยสนํ ปาเปนฺติ, ตาวเทว ปลายิสฺสามี’’ติ ภีโต โคเณ ปหาย เวเคน ปลายิตฺวา นิพฺภยฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ ตตฺถ ‘‘มยฺหํ โคณา’’ติ ราชโคณานํ คหณํ วิย พาลปุถุชฺชนสฺส ‘‘อหํ มมา’’ติ ขนฺธานํ คหณํ, ปภาเต ‘‘ราชโคณา’’ติ สญฺชานนํ วิย โยคิโน ติลกฺขณวเสน ขนฺธานํ ‘‘อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ สญฺชานนํ, ภีตกาโล วิย ภยตุปฏฺฐานญาณํ, วิสฺสชฺชิตฺวา คนฺตุกามตา วิย มุญฺจิตุกมฺยตา, วิสฺสชฺชนํ วิย โคตฺรภุ, ปลายนํ วิย มคฺโค, ปลายิตฺวา อภยเทเส ฐานํ วิย ผลํฯ

[794] ยกฺขีติ เอโก กิร ปุริโส ยกฺขินิยา สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิ, สา รตฺติภาเค ‘‘สุตฺโต อย’’นฺติ มนฺตฺวา อามกสุสานํ คนฺตฺวา มนุสฺสมํสํ ขาทติฯ โส ‘‘กุหิํ เอสา คจฺฉตี’’ติ อนุพนฺธิตฺวา มนุสฺสมํสํ ขาทมานํ ทิสฺวา ตสฺสา อมนุสฺสิภาวํ ญตฺวา ‘‘ยาว มํ น ขาทติ, ตาว ปลายิสฺสามี’’ติ ภีโต เวเคน ปลายิตฺวา เขมฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ ตตฺถ ยกฺขินิยา สทฺธิํ สํวาโส วิย ขนฺธานํ ‘‘อหํ มมา’’ติ คหณํ, สุสาเน มนุสฺสมํสํ ขาทมานํ ทิสฺวา ‘‘ยกฺขินี อย’’นฺติ ชานนํ วิย ขนฺธานํ ติลกฺขณํ ทิสฺวา อนิจฺจาทิภาวชานนํ, ภีตกาโล วิย ภยตุปฏฺฐานํ, ปลายิตุกามตา วิย มุญฺจิตุกมฺยตา, สุสานวิชหนํ วิย โคตฺรภุ, เวเคน ปลายนํ วิย มคฺโค, อภยเทเส ฐานํ วิย ผลํฯ

[795] ทารโกติ เอกา กิร ปุตฺตคิทฺธินี อิตฺถี, สา อุปริปาสาเท นิสินฺนาว อนฺตรวีถิยํ ทารกสทฺทํ สุตฺวา ‘‘ปุตฺโต นุ โข เม เกนจิ วิเหฐิยตี’’ติ เวคสา คนฺตฺวา ‘‘อตฺตโน ปุตฺโต’’ติ สญฺญาย ปรปุตฺตํ อคฺคเหสิฯ

สา ‘‘ปรปุตฺโต อย’’นฺติ สญฺชานิตฺวา โอตฺตปฺปมานา อิโต จิโต จ โอโลเกตฺวา ‘‘มา เหว มํ โกจิ ‘ทารกโจรี อย’นฺติ วเทยฺยา’’ติ ทารกํ ตตฺเถว โอโรเปตฺวา ปุน เวคสา ปาสาทํ อารุยฺห นิสีทิฯ ตตฺถ อตฺตโน ปุตฺตสญฺญาย ปรปุตฺตสฺส คหณํ วิย ‘‘อหํ มมา’’ติ ปญฺจกฺขนฺธคหณํ, ‘‘ปรปุตฺโต อย’’นฺติ สญฺชานนํ วิย ติลกฺขณวเสน ‘‘นาหํ, น มมา’’ติ สญฺชานนํ, โอตฺตปฺปนํ วิย ภยตุปฏฺฐานํ, อิโต จิโต จ โอโลกนํ วิย มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ, ตตฺเถว ทารกสฺส โอโรปนํ วิย อนุโลมํ, โอโรเปตฺวา อนฺตรวีถิยํ ฐิตกาโล วิย โคตฺรภุ, ปาสาทารูหนํ วิย มคฺโค, อารุยฺห นิสีทนํ วิย ผลํฯ

[796] ขุทฺทํ ปิปาสํ สีตุณฺหํ, อนฺธการํ วิเสน จาติ อิมา ปน ฉ อุปมา วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ฐิตสฺส โลกุตฺตรธมฺมาภิมุขนินฺนโปณปพฺภารภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ ยถา หิ ขุทฺทาย อภิภูโต สุชิฆจฺฉิโต ปุริโส สาทุรสํ โภชนํ ปตฺเถติ, เอวเมวายํ สํสารวฏฺฏชิฆจฺฉาย ผุฏฺโฐ โยคาวจโร อมตรสํ กายคตาสติโภชนํ ปตฺเถติฯ

ยถา จ ปิปาสิโต ปุริโส ปริสุสฺสมานกณฺฐมุโข อเนกงฺคสมฺภารํ ปานกํ ปตฺเถติ, เอวเมวายํ สํสารวฏฺฏปิปาสาย ผุฏฺโฐ โยคาวจโร อริยํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคปานกํ ปตฺเถติฯ

ยถา ปน สีตสมฺผุฏฺโฐ ปุริโส อุณฺหํ ปตฺเถติ, เอวเมวายํ สํสารวฏฺเฏ ตณฺหาสิเนหสีเตน ผุฏฺโฐ โยคาวจโร กิเลสสนฺตาปกํ มคฺคเตชํ ปตฺเถติฯ

ยถา จ อุณฺหสมฺผุฏฺโฐ ปุริโส สีตํ ปตฺเถติ, เอวเมวายํ สํสารวฏฺเฏ เอกาทสคฺคิสนฺตาปสนฺตตฺโต โยคาวจโร เอกาทสคฺคิวูปสมํ นิพฺพานํ ปตฺเถติฯ

ยถา ปน อนฺธการปเรโต ปุริโส อาโลกํ ปตฺเถติ, เอวเมวายํ อวิชฺชนฺธกาเรน โอนทฺธปริโยนทฺโธ โยคาวจโร ญาณาโลกํ มคฺคภาวนํ ปตฺเถติฯ

ยถา จ วิสสมฺผุฏฺโฐ ปุริโส วิสฆาตนํ เภสชฺชํ ปตฺเถติ, เอวเมวายํ กิเลสวิสสมฺผุฏฺโฐ โยคาวจโร กิเลสวิสนิมฺมถนํ อมโตสธํ นิพฺพานํ ปตฺเถติฯ

เตน วุตฺตํ – ‘‘ตสฺเสวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ตีสุ ภเวสุ…เป.… นวสุ สตฺตาวาเสสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติ น สมฺปสาริยติฯ อุเปกฺขา วา ปาฏิกุลฺยตา วา สณฺฐาติฯ เสยฺยถาปิ นาม ปทุมปลาเส อีสกโปเณ’’ติ สพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[797] เอตฺตาวตา จ ปเนส ปติลีนจโร นาม โหติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน,

ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;

สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ,

โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย’’ติฯ (สุ. นิ. 816; มหานิ. 45);

เอวมิทํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ โยคิโน ปติลีนจรภาวํ นิยเมตฺวา อุตฺตริ อริยมคฺคสฺสาปิ โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคปฏิปทาวิโมกฺขวิเสสํ นิยเมติฯ เกจิ หิ เถรา โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคานํ วิเสสํ ปาทกชฺฌานํ นิยเมตีติ วทนฺติฯ เกจิ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตีติ วทนฺติฯ เกจิ ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตีติ วทนฺติฯ เตสมฺปิ วาเทสุ อยํ ปุพฺพภาควุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาว นิยเมตีติ เวทิตพฺพาฯ

[798] ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – วิปสฺสนานิยเมน หิ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺโคปิ, สมาปตฺติลาภิโน ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อุปฺปนฺนมคฺโคปิ, ปฐมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโคปิ ปฐมชฺฌานิกาว โหนฺติฯ สพฺเพสุ สตฺต โพชฺฌงฺคานิ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ ปญฺจ ฌานงฺคานิ โหนฺติฯ เตสํ หิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ อุเปกฺขาสหคตาปิ หุตฺวา วุฏฺฐานกาเล สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺวา โสมนสฺสสหคตา โหติฯ ปญฺจกนเย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺเคสุ ยถากฺกเมเนว ฌานํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกญฺจ โหติฯ สพฺเพสุ ปน สตฺต มคฺคงฺคานิ โหนฺติฯ จตุตฺเถ ฉ โพชฺฌงฺคานิฯ อยํ วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน เจว วิปสฺสนานิยเมน จ โหติฯ เตสมฺปิ หิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ อุเปกฺขาสหคตาปิ โหติฯ วุฏฺฐานคามินี โสมนสฺสสหคตาวฯ

ปญฺจมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺเค ปน อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาวเสน ทฺเว ฌานงฺคานิ โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานิ ฉ สตฺต เจวฯ อยมฺปิ วิเสโส อุภยนิยมวเสน โหติฯ อิมสฺมิํ หิ นเย ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา อุเปกฺขาสหคตา วา โหติฯ วุฏฺฐานคามินี อุเปกฺขาสหคตาวฯ อรูปชฺฌานานิ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺเคปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย เยเกจิ สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺคสฺส อาสนฺนปเทเส วุฏฺฐิตสมาปตฺติ อตฺตโน สทิสภาวํ กโรติ ภูมิวณฺโณ วิย โคธาวณฺณสฺสฯ

[799] ทุติยตฺเถรวาเท ปน ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เย เย สมาปตฺติธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต โหติ, ตํตํสมาปตฺติสทิโสว โหติฯ ตตฺราปิ จ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[800] ตติยตฺเถรวาเท อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูเปน ยํ ยํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา เย เย ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต, ตํตํฌานสทิโสว โหติฯ ปาทกชฺฌานํ ปน สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา อชฺฌาสยมตฺเตเนว ตํ น อิชฺฌติฯ สฺวายมตฺโถ นนฺทโกวาทสุตฺเตน (ม. นิ. 3.398 อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ เอตฺถาปิ จ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เอวํ ตาว สงฺขารุเปกฺขา โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคานิ นิยเมตีติ เวทิตพฺพาฯ

[801] สเจ ปนายํ อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺภยมานา ทุกฺเขน สปฺปโยเคน สสงฺขาเรน วิกฺขมฺเภตุํ อสกฺขิ, ทุกฺขาปฏิปทา นาม โหติฯ วิปริยาเยน สุขาปฏิปทาฯ กิเลเส ปน วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ มคฺคปาตุภาวํ สณิกํ กุรุมานา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติฯ วิปริยาเยน ขิปฺปาภิญฺญาฯ อิติ อยํ สงฺขารุเปกฺขา อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติฯ เตน มคฺโค จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ

สา ปนายํ ปฏิปทา กสฺสจิ ภิกฺขุโน นานา โหติ, กสฺสจิ จตูสุปิ มคฺเคสุ เอกาวฯ พุทฺธานํ ปน จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาว อเหสุํฯ ตถา ธมฺมเสนาปติสฺสฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปน ปฐมมคฺโค สุขาปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญ อโหสิฯ อุปริ ตโย ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญาฯ ยถา จ ปฏิปทา, เอวํ อธิปตโยปิ กสฺสจิ ภิกฺขุโน จตูสุ มคฺเคสุ นานา โหนฺติฯ กสฺสจิ จตูสุปิ เอกาวฯ เอวํ สงฺขารุเปกฺขา ปฏิปทาวิเสสํ นิยเมติฯ ยถา ปน วิโมกฺขวิเสสํ นิยเมติ, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ

[802] อปิจ มคฺโค นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วาฯ สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ อิทํ สรสโต นามํ นามฯ

ยสฺมา ปเนส อนิจฺจานุปสฺสนาย สงฺขารานํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตสสฺสตนิมิตฺตานิ ปชหนฺโต อาคโต, ตสฺมา อนิมิตฺโตฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย ปน สุขสญฺญํ ปหาย ปณิธิํ ปตฺถนํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิโตฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสตฺตปุคฺคลสญฺญํ ปหาย สงฺขารานํ สุญฺญโต ทิฏฺฐตฺตา สุญฺญโตติ อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามฯ

ราคาทีหิ ปเนส สุญฺญตฺตา สุญฺญโต, รูปนิมิตฺตาทีนํ ราคนิมิตฺตาทีนญฺเญว วา อภาเวน อนิมิตฺโต, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ อิทมสฺส สคุณโต นามํฯ

สฺวายํ สุญฺญํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติปิ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติฯ อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํฯ

[803] อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจฯ ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนํ ลภติ, ผเล มคฺคาคมนํฯ

อนตฺตานุปสฺสนา หิ สุญฺญตา นาม, สุญฺญตวิปสฺสนาย มคฺโค สุญฺญโต, อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม , อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโตฯ อิทํ ปน นามํ น อภิธมฺมปริยาเยน ลพฺภติ, สุตฺตนฺตปริยาเยน ลพฺภติฯ ตตฺร หิ โคตฺรภุญาณํ อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ หุตฺวา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติฯ เตน มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุตฺโตฯ มคฺคาคมเนน ปน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติเยวฯ ทุกฺขานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ปณิธิํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิตา นาม, อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโค อปฺปณิหิโต, อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตํฯ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํฯ เอวมยํ สงฺขารุเปกฺขา วิโมกฺขวิเสสํ นิยเมตีติฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อนุโลมญาณกถา

[804] ตสฺส ตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส อธิโมกฺขสทฺธา พลวตรา นิพฺพตฺตติ, วีริยํ สุปคฺคหิตํ โหติ, สติ สูปฏฺฐิตา, จิตฺตํ สุสมาหิตํ, ติกฺขตรา สงฺขารุเปกฺขา อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส ‘‘ทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร อนิจฺจาติ วา ทุกฺขาติ วา อนตฺตาติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยเนว สงฺขาเร อนิจฺจาติ วา ทุกฺขาติ วา อนตฺตาติ วา อารมฺมณํ กุรุมานํ อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํฯ ตโต ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา อุปฺปนฺนสฺส ตสฺส กิริยจิตฺตสฺสานนฺตรํ อวีจิกํ จิตฺตสนฺตติํ อนุปฺปพนฺธมานํ ตเถว สงฺขาเร อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ปฐมํ ชวนจิตฺตํ, ยํ ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติฯ ตทนนฺตรํ ตเถว สงฺขาเร อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ทุติยํ ชวนจิตฺตํ, ยํ อุปจารนฺติ วุจฺจติฯ ตทนนฺตรมฺปิ ตเถว สงฺขาเร อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ ตติยํ ชวนจิตฺตํ, ยํ อนุโลมนฺติ วุจฺจติฯ อิทํ เนสํ ปาฏิเยกฺกํ นามํฯ

อวิเสเสน ปน ติวิธมฺเปตํ อาเสวนนฺติปิ ปริกมฺมนฺติปิ อุปจารนฺติปิ อนุโลมนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ กิสฺสานุโลมํ? ปุริมภาคปจฺฉิมภาคานํฯ ตญฺหิ ปุริมานํ อฏฺฐนฺนํ วิปสฺสนาญาณานํ ตถกิจฺจตาย จ อนุโลเมติ, อุปริ จ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํฯ