‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? ทุกฺขโตฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.227)ฯ

เอตฺถ จ นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขาติ สงฺขารนิมิตฺตํ ‘‘อทฺธุวํ ตาวกาลิก’’นฺติ อนิจฺจลกฺขณวเสน ชานิตฺวาฯ กามญฺจ น ปฐมํ ชานิตฺวา ปจฺฉา ญาณํ อุปฺปชฺชติ, โวหารวเสน ปน ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติอาทีนิ (ม. นิ. 3.421) วิย เอวํ วุจฺจติฯ เอกตฺตนเยน วา ปุริมญฺจ ปจฺฉิมญฺจ เอกํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมินา นเยน อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณกถา

[760] โส เอวํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สุญฺญา’’ติ ปริคฺคเหตฺวา ปุน ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ (ม. นิ. 3.69) ทฺวิโกฏิกํ สุญฺญตํ ปริคฺคณฺหาติฯ โส เอวํ เนว อตฺตานํ, น ปรํ กิญฺจิ อตฺตโน ปริกฺขารภาเว ฐิตํ ทิสฺวา ปุน ‘‘นาหํ กฺวจนิ, กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมิํ, น จ มม กฺวจนิ, กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนตตฺถี’’ติ ยา เอตฺถ จตุโกฏิกา สุญฺญตา กถิตา, ตํ ปริคฺคณฺหาติฯ

กถํ? อยญฺหิ นาหํ กฺวจนีติ กฺวจิ อตฺตานํ น ปสฺสติฯ กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมินฺติ อตฺตโน อตฺตานํ กสฺสจิ ปรสฺส กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ น ปสฺสติฯ ภาติฏฺฐาเนวา ภาตรํ, สหายฏฺฐาเน วา สหายํ, ปริกฺขารฏฺฐาเน วา ปริกฺขารํ มญฺญิตฺวา อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ