ตตฺถ นิมิตฺตนฺติ สงฺขารนิมิตฺตํฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สงฺขารานเมเวตํ อธิวจนํฯ อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต หิ สงฺขารานํ มรณเมว ปสฺสติ, เตนสฺส นิมิตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ ปวตฺตนฺติ รูปารูปภวปวตฺติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต หิ สุขสมฺมตายปิ ปวตฺติยา อภิณฺหปฏิปีฬนภาวเมว ปสฺสติ, เตนสฺส ปวตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต ปน อุภยมฺเปตํ สุญฺญคามํ วิย มรีจิคนฺธพฺพนคราทีนิ วิย จ ริตฺตํ ตุจฺฉํ สุญฺญํ อสฺสามิกํ อปริณายกํ ปสฺสติฯ เตนสฺส นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ อุภยํ ภยโต อุปฏฺฐาตีติฯ

ภยตุปฏฺฐานญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อาทีนวานุปสฺสนาญาณกถา

[752] ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ เนว ตาณํ, น เลณํ, น คติ, นปฺปฏิสรณํ ปญฺญายติฯ สพฺพภวโยนิคติฐิตินิวาสคเตสุ สงฺขาเรสุ เอกสงฺขาเรปิ ปตฺถนา วา ปรามาโส วา น โหติฯ ตโย ภวา วีตจฺจิกงฺคารปุณฺณองฺคารกาสุโย วิย, จตฺตาโร มหาภูตา โฆรวิสอาสีวิสา วิย, ปญฺจกฺขนฺธา อุกฺขิตฺตาสิกวธกา วิย, ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ สุญฺญคาโม วิย, ฉ พาหิรายตนานิ คามฆาตกโจรา วิย, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, นว จ สตฺตาวาสา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา วิย จ, สพฺเพ สงฺขารา คณฺฑภูตา โรคภูตา สลฺลภูตา อฆภูตา อาพาธภูตา วิย จ นิรสฺสาทา นิรสา มหาอาทีนวราสิภูตา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ

กถํ? สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส รมณียาการสณฺฐิตมฺปิ สวาฬกมิว วนคหนํ, สสทฺทูลา วิย คุหา, สคาหรกฺขสํ วิย อุทกํ, สมุสฺสิตขคฺคา วิย ปจฺจตฺถิกา, สวิสํ วิย โภชนํ, สโจโร วิย มคฺโค, อาทิตฺตมิว อคารํ, อุยฺยุตฺตเสนา วิย รณภูมิฯ

ยถา หิ โส ปุริโส เอตานิ สวาฬกวนคหนาทีนิ อาคมฺม ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต สมนฺตโต อาทีนวเมว ปสฺสติ, เอวเมวายํ โยคาวจโร ภงฺคานุปสฺสนาวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ ภยโต อุปฏฺฐิเตสุ สมนฺตโต นิรสํ นิรสฺสาทํ อาทีนวเมว ปสฺสติฯ ตสฺเสวํ ปสฺสโต อาทีนวญาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติฯ ยํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ –

‘‘กถํ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ? อุปฺปาโท ภยนฺติ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ ภยนฺติ… นิมิตฺตํ ภยนฺติ… อายูหนา ภยนฺติ… ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ… คติ ภยนฺติ… นิพฺพตฺติ ภยนฺติ… อุปปตฺติ ภยนฺติ… ชาติ ภยนฺติ… ชรา ภยนฺติ… พฺยาธิ ภยนฺติ… มรณํ ภยนฺติ… โสโก ภยนฺติ… ปริเทโว ภยนฺติ… อุปายาโส ภยนฺติ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ อนุปฺปาโท เขมนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ…เป.… อนุปายาโส เขมนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขมนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ…เป.… อุปายาโส ภยํ, อนุปายาโส เขมนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ

‘‘อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ…เป.… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ อนุปฺปาโท สุขนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ…เป.… อนุปายาโส สุขนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ อุปฺปาโท ทุกฺขํ, อนุปฺปาโท สุขนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ…เป.… อุปายาโส ทุกฺขํ, อนุปายาโส สุขนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ

‘‘อุปฺปาโท สามิสนฺติ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ…เป.… อุปายาโส สามิสนฺติ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ…เป.… อนุปายาโส นิรามิสนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ อุปฺปาโท สามิสํ, อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ…เป.… อุปายาโส สามิสํ, อนุปายาโส นิรามิสนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาโท ‘‘สงฺขาราติ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ…เป.… อุปายาโส สงฺขาราติ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ…เป.… อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ อุปฺปาโท สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ…เป.… อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ สนฺติปเท ญาณํฯ

‘‘อุปฺปาทญฺจ ปวตฺตญฺจ, นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ;

อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ, ญาณํ อาทีนเว อิทํฯ

‘‘อนุปฺปาทํ อปฺปวตฺตํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ จ;

อนายูหนา อปฺปฏิสนฺธิ, ญาณํ สนฺติปเท อิทํฯ

‘‘อิทํ อาทีนเว ญาณํ, ปญฺจฐาเนสุ ชายติ;

ปญฺจฐาเน สนฺติปเท, ทส ญาเณ ปชานาติ;

ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตี’’ติฯ

‘‘ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํฯ ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.53)ฯ

[753] ตตฺถ อุปฺปาโทติ ปุริมกมฺมปจฺจยา อิธ อุปฺปตฺติฯ ปวตฺตนฺติ ตถา อุปฺปนฺนสฺส ปวตฺติฯ นิมิตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ สงฺขารนิมิตฺตํฯ อายูหนาติ อายติํ ปฏิสนฺธิเหตุภูตํ กมฺมํฯ ปฏิสนฺธีติ อายติํ อุปฺปตฺติฯ คตีติ ยาย คติยา สา ปฏิสนฺธิ โหติฯ นิพฺพตฺตีติ ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนํฯ อุปปตฺตีติ ‘‘สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา’’ติ (ธ. ส. 1289, 1291) เอวํ วุตฺตา วิปากปฺปวตฺติฯ ชาตีติ ชราทีนํ ปจฺจยภูตา ภวปจฺจยา ชาติฯ ชรามรณาทโย ปากฏา เอวฯ เอตฺถ จ อุปฺปาทาทโย ปญฺเจว อาทีนวญาณสฺส วตฺถุวเสน วุตฺตาฯ เสสา เตสํ เววจนวเสนฯ นิพฺพตฺติ ชาตีติ อิทญฺหิ ทฺวยํ อุปฺปาทสฺส เจว ปฏิสนฺธิยา จ เววจนํฯ คติ อุปปตฺตีติ อิทํ ทฺวยํ ปวตฺตสฺสฯ ชราทโย นิมิตฺตสฺสาติฯ เตนาห –

‘‘อุปฺปาทญฺจ ปวตฺตญฺจ, นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ;

อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ, ญาณํ อาทีนเว อิท’’นฺติ จฯ

‘‘อิทํ อาทีนเว ญาณํ, ปญฺจฐาเนสุ ชายตี’’ติ จฯ

อนุปฺปาโท เขมนฺติ สนฺติปเท ญาณนฺติอาทิ ปน อาทีนวญาณสฺส ปฏิปกฺขญาณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ภยตุปฏฺฐาเนน วา อาทีนวํ ทิสฺวา อุพฺพิคฺคหทยานํ อภยมฺปิ อตฺถิ เขมํ นิราทีนวนฺติ อสฺสาสชนนตฺถมฺปิ เอตํ วุตฺตํฯ ยสฺมา วา ปนสฺส อุปฺปาทาทโย ภยโต สูปฏฺฐิตา โหนฺติ, ตสฺส ตปฺปฏิปกฺขนินฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมา ภยตุปฏฺฐานวเสน สิทฺธสฺส อาทีนวญาณสฺส อานิสํสทสฺสนตฺถมฺเปตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถ จ ยํ ภยํ, ตํ ยสฺมา นิยมโต ทุกฺขํฯ ตํ วฏฺฏามิสโลกามิสกิเลสามิเสหิ อวิปฺปมุตฺตตฺตา สามิสเมวฯ ยญฺจ สามิสํ, ตํ สงฺขารมตฺตเมวฯ ตสฺมา ‘‘อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ ภยากาเรน ทุกฺขากาเรน สามิสากาเรนาติ เอวํ อาการนานตฺตโต ปวตฺติวเสเนเวตฺถ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ทสญาเณ ปชานาตีติ อาทีนวญาณํ ปชานนฺโต อุปฺปาทาทิวตฺถุกานิ ปญฺจ, อนุปฺปาทาทิวตฺถุกานิ ปญฺจาติ ทส ญาณานิ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌติ สจฺฉิกโรติฯ ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตาติ อาทีนวญาณสฺส เจว สนฺติปทญาณสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ กุสลตายฯ นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานาทิวเสน ปวตฺตาสุ ทิฏฺฐีสุ น เวธติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณกถา

[754] โส เอวํ สพฺพสงฺขาเร อาทีนวโต ปสฺสนฺโต สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสคเต สเภทเก สงฺขารคเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ นาภิรมติฯ

เสยฺยถาปิ นาม, จิตฺตกูฏปพฺพตปาทาภิรโต สุวณฺณราชหํโส อสุจิมฺหิ จณฺฑาลคามทฺวารอาวาเฏ นาภิรมติ, สตฺตสุ มหาสเรสุเยว อภิรมติ, เอวเมว อยมฺปิ โยคีราชหํโส สุปริทิฏฺฐาทีนเว สเภทเก สงฺขารคเต นาภิรมติฯ ภาวนารามตาย ปน ภาวนารติยา สมนฺนาคตตฺตา สตฺตสุ อนุปสฺสนาสุเยว รมติฯ