เตนาหุ โปราณา –

‘‘อิมานิ อฏฺฐคฺคุณมุตฺตมานิ,

ทิสฺวา ตหิํ สมฺมสเต ปุนปฺปุนํ;

อาทิตฺตเจลสฺสิรสูปโม มุนิ,

ภงฺคานุปสฺสี อมตสฺส ปตฺติยา’’ติฯ

ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

ภยตุปฏฺฐานญาณกถา

[750] ตสฺเสวํ สพฺพสงฺขารานํ ขยวยเภทนิโรธารมฺมณํ ภงฺคานุปสฺสนํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ ปเภทกา สงฺขารา สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส สีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉตรจฺฉยกฺขรกฺขสจณฺฑโคณจณฺฑกุกฺกุรปภินฺนมทจณฺฑหตฺถิโฆรอาสีวิสอสนิวิจกฺกสุสานรณภูมิชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ ตสฺส ‘‘อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคเต นิพฺพตฺตนกสงฺขาราปิ เอวเมว นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ ปสฺสโต เอตสฺมิํ ฐาเน ภยตุปฏฺฐานญาณํ นาม อุปฺปชฺชติฯ

ตตฺรายํ อุปมา – เอกิสฺสา กิร อิตฺถิยา ตโย ปุตฺตา ราชปราธิกา, เตสํ ราชา สีสจฺเฉทํ อาณาเปสิฯ สา ปุตฺเตหิ สทฺธิํ อาฆาตนํ อคมาสิฯ อถสฺสา เชฏฺฐปุตฺตสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา มชฺฌิมสฺส ฉินฺทิตุํ อารภิํสุฯ สา เชฏฺฐสฺส สีสํ ฉินฺนํ มชฺฌิมสฺส จ ฉิชฺชมานํ ทิสฺวา กนิฏฺฐมฺหิ อาลยํ วิสฺสชฺชิ ‘‘อยมฺปิ เอเตสญฺเญว สทิโส ภวิสฺสตี’’ติฯ ตตฺถ ตสฺสา อิตฺถิยา เชฏฺฐปุตฺตสฺส ฉินฺนสีสทสฺสนํ วิย โยคิโน อตีตสงฺขารานํ นิโรธทสฺสนํ, มชฺฌิมสฺส ฉิชฺชมานสีสทสฺสนํ วิย ปจฺจุปฺปนฺนานํ นิโรธทสฺสนํ, ‘‘อยมฺปิ เอเตสญฺเญว สทิโส ภวิสฺสตี’’ติ กนิฏฺฐปุตฺตมฺหิ อาลยวิสฺสชฺชนํ วิย ‘‘อนาคเตปิ นิพฺพตฺตนกสงฺขารา ภิชฺชิสฺสนฺตี’’ติ อนาคตานํ นิโรธทสฺสนํฯ ตสฺเสวํ ปสฺสโต เอตสฺมิํ ฐาเน อุปฺปชฺชติ ภยตุปฏฺฐานญาณํฯ

อปราปิ อุปมา – เอกา กิร ปูติปชา อิตฺถี ทส ทารเก วิชายิฯ เตสุ นว มตา, เอโก หตฺถคโต มรติ, อปโร กุจฺฉิยํฯ

สา นว ทารเก มเต ทสมญฺจ มียมานํ ทิสฺวา กุจฺฉิคเต อาลยํ วิสฺสชฺชิ ‘‘อยมฺปิ เอเตสญฺเญว สทิโส ภวิสฺสตี’’ติฯ ตตฺถ ตสฺสา อิตฺถิยา นวนฺนํ ทารกานํ มรณานุสฺสรณํ วิย โยคิโน อตีตสงฺขารานํ นิโรธทสฺสนํ, หตฺถคตสฺส มียมานภาวทสฺสนํ วิย โยคิโน ปจฺจุปฺปนฺนานํ นิโรธทสฺสนํ, กุจฺฉิคเต อาลยวิสฺสชฺชนํ วิย อนาคตานํ นิโรธทสฺสนํฯ ตสฺเสวํ ปสฺสโต เอตสฺมิํ ขเณ อุปฺปชฺชติ ภยตุปฏฺฐานญาณํฯ

[751] ภยตุปฏฺฐานญาณํ ปน ภายติ น ภายตีติ? น ภายติฯ ตญฺหิ อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตา นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ ตีรณมตฺตเมว โหติฯ ตสฺมา ยถา นาม จกฺขุมา ปุริโส นครทฺวาเร ติสฺโส องฺคารกาสุโย โอโลกยมาโน สยํ น ภายติ, เกวลํ หิสฺส ‘‘เย เย เอตฺถ นิปติสฺสนฺติ, สพฺเพ อนปฺปกํ ทุกฺขมนุภวิสฺสนฺตี’’ติ ตีรณมตฺตเมว โหติฯ ยถา วา ปน จกฺขุมา ปุริโส ขทิรสูลํ อโยสูลํ สุวณฺณสูลนฺติ ปฏิปาฏิยา ฐปิตํ สูลตฺตยํ โอโลกยมาโน สยํ น ภายติ, เกวลํ หิสฺส ‘‘เย เย อิเมสุ สูเลสุ นิปติสฺสนฺติ, สพฺเพ อนปฺปกํ ทุกฺขมนุภวิสฺสนฺตี’’ติ ตีรณมตฺตเมว โหติ, เอวเมว ภยตุปฏฺฐานญาณํ สยํ น ภายติ, เกวลํ หิสฺส องฺคารกาสุตฺตยสทิเสสุ, สูลตฺตยสทิเสสุ จ ตีสุ ภเวสุ ‘‘อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตา นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ ตีรณมตฺตเมว โหติฯ ยสฺมา ปนสฺส เกวลํ สพฺพภวโยนิคติฐิตินิวาสคตา สงฺขารา พฺยสนาปนฺนา สปฺปฏิภยา หุตฺวา ภยโต อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา ภยตุปฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ

เอวํ ภยโต อุปฏฺฐาเน ปนสฺส อยํ ปาฬิ –

‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ ภยโต อุปฏฺฐาติ? ทุกฺขโตฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ ภยโต อุปฏฺฐาตีติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ภยโต อุปฏฺฐาตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.227)ฯ

ตตฺถ นิมิตฺตนฺติ สงฺขารนิมิตฺตํฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สงฺขารานเมเวตํ อธิวจนํฯ อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต หิ สงฺขารานํ มรณเมว ปสฺสติ, เตนสฺส นิมิตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ ปวตฺตนฺติ รูปารูปภวปวตฺติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต หิ สุขสมฺมตายปิ ปวตฺติยา อภิณฺหปฏิปีฬนภาวเมว ปสฺสติ, เตนสฺส ปวตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต ปน อุภยมฺเปตํ สุญฺญคามํ วิย มรีจิคนฺธพฺพนคราทีนิ วิย จ ริตฺตํ ตุจฺฉํ สุญฺญํ อสฺสามิกํ อปริณายกํ ปสฺสติฯ เตนสฺส นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ อุภยํ ภยโต อุปฏฺฐาตีติฯ

ภยตุปฏฺฐานญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

อาทีนวานุปสฺสนาญาณกถา

[752] ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ เนว ตาณํ, น เลณํ, น คติ, นปฺปฏิสรณํ ปญฺญายติฯ สพฺพภวโยนิคติฐิตินิวาสคเตสุ สงฺขาเรสุ เอกสงฺขาเรปิ ปตฺถนา วา ปรามาโส วา น โหติฯ ตโย ภวา วีตจฺจิกงฺคารปุณฺณองฺคารกาสุโย วิย, จตฺตาโร มหาภูตา โฆรวิสอาสีวิสา วิย, ปญฺจกฺขนฺธา อุกฺขิตฺตาสิกวธกา วิย, ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ สุญฺญคาโม วิย, ฉ พาหิรายตนานิ คามฆาตกโจรา วิย, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, นว จ สตฺตาวาสา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา วิย จ, สพฺเพ สงฺขารา คณฺฑภูตา โรคภูตา สลฺลภูตา อฆภูตา อาพาธภูตา วิย จ นิรสฺสาทา นิรสา มหาอาทีนวราสิภูตา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ

กถํ? สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส รมณียาการสณฺฐิตมฺปิ สวาฬกมิว วนคหนํ, สสทฺทูลา วิย คุหา, สคาหรกฺขสํ วิย อุทกํ, สมุสฺสิตขคฺคา วิย ปจฺจตฺถิกา, สวิสํ วิย โภชนํ, สโจโร วิย มคฺโค, อาทิตฺตมิว อคารํ, อุยฺยุตฺตเสนา วิย รณภูมิฯ