กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา , หุตฺวา อภาวโต วาฯ อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ อนิจฺจลกฺขณํ หุตฺวา อภาวสงฺขาโต วา อาการวิกาโรฯ

‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 3.15) วจนโต ปน ตเทว ขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขํฯ กสฺมา? อภิณฺหปฏิปีฬนา, อภิณฺหปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขลกฺขณํฯ

‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) ปน วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ อนตฺตาฯ กสฺมา? อวสวตฺตนโต, อวสวตฺตนากาโร อนตฺตลกฺขณํฯ

ตยิทํ สพฺพมฺปิ อยํ โยคาวจโร อุปกฺกิเลสวิมุตฺเตน วีถิปฏิปนฺนวิปสฺสนาสงฺขาเตน อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาเณน ยาถาวสรสโต สลฺลกฺเขติฯ

อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

ภงฺคานุปสฺสนาญาณกถา

[741] ตสฺเสวํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุนปฺปุนํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ รูปารูปธมฺเม ตุลยโต ตีรยโต ตํ ญาณํ ติกฺขํ หุตฺวา วหติ, สงฺขารา ลหุํ อุปฏฺฐหนฺติ, ญาเณ ติกฺเข วหนฺเต สงฺขาเรสุ ลหุํ อุปฏฺฐหนฺเตสุ อุปฺปาทํ วา ฐิติํ วา ปวตฺตํ วา นิมิตฺตํ วา น สมฺปาปุณาติฯ ขยวยเภทนิโรเธเยว สติ สนฺติฏฺฐติฯ ตสฺส ‘‘เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นาม สงฺขารคตํ นิรุชฺฌตี’’ติ ปสฺสโต เอตสฺมิํ ฐาเน ภงฺคานุปสฺสนํ นาม วิปสฺสนาญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘กถํ อารมฺมณปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณํ? รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติ, ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติ ฯ อนุปสฺสตีติ กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต, ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต, นิพฺพินฺทติ โน นนฺทติ, วิรชฺชติ โน รชฺชติ, นิโรเธติ โน สมุเทติ, ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติฯ

‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติฯ

ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ, วิรชฺชนฺโต ราคํ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ

‘‘เวทนารมฺมณตา…เป.… สญฺญารมฺมณตา… สงฺขารารมฺมณตา… วิญฺญาณารมฺมณตา… จกฺขารมฺมณตา…เป.… ชรามรณารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ

‘‘วตฺถุสงฺกมนา เจว, ปญฺญาย จ วิวฏฺฏนา;

อาวชฺชนาพลญฺเจว, ปฏิสงฺขาวิปสฺสนาฯ

‘‘อารมฺมณอนฺวเยน, อุโภ เอกววตฺถนา;

นิโรเธ อธิมุตฺตตา, วยลกฺขณวิปสฺสนาฯ

‘‘อารมฺมณญฺจ ปฏิสงฺขา, ภงฺคญฺจ อนุปสฺสติ;

สุญฺญโต จ อุปฏฺฐานํ, อธิปญฺญาวิปสฺสนาฯ

‘‘กุสโล ตีสุ อนุปสฺสนาสุ, จตสฺโส จ วิปสฺสนาสุ;

ตโย อุปฏฺฐาเน กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตี’’ติฯ

‘‘ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา, เตน วุจฺจติ ‘อารมฺมณปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณ’’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.51-52)ฯ

[742] ตตฺถ อารมฺมณปฏิสงฺขาติ ยํกิญฺจิ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขาย ชานิตฺวา, ขยโต วยโต ทิสฺวาติ อตฺโถฯ ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญาติ ตสฺส, อารมฺมณํ ขยโต วยโต ปฏิสงฺขาย อุปฺปนฺนสฺส ญาณสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสเน ยา ปญฺญา, อิทํ วิปสฺสเน ญาณนฺติ วุตฺตํฯ ตํ กถํ โหตีติ อยํ ตาว กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย อตฺโถฯ ตโต ยถา ตํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปารมฺมณตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชตีติ รูปารมฺมณํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติฯ อถ วา รูปารมฺมณภาเว จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชตีติ อตฺโถฯ ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขาติ ตํ รูปารมฺมณํ ปฏิสงฺขาย ชานิตฺวา, ขยโต วยโต ทิสฺวาติ อตฺโถฯ ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสตีติ เยน จิตฺเตน ตํ รูปารมฺมณํ ขยโต วยโต ทิฏฺฐํ, ตสฺส จิตฺตสฺส อปเรน จิตฺเตน ภงฺคํ อนุปสฺสตีติ อตฺโถฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘ญาตญฺจ ญาณญฺจ อุโภปิ วิปสฺสตี’’ติฯ

เอตฺถ จ อนุปสฺสตีติ อนุ อนุ ปสฺสติ, อเนเกหิ อากาเรหิ ปุนปฺปุนํ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘อนุปสฺสตีติ กถํ อนุปสฺสติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสตี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ยสฺมา ภงฺโค นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏิ, ตสฺมา โส ภงฺคานุปสฺสโก โยคาวจโร สพฺพํ สงฺขารคตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตฯ ตโต อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา, ทุกฺขสฺส จ อนตฺตตฺตา ตเทว ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโตฯ อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโตฯ

ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา, น ตํ อภินนฺทิตพฺพํฯ ยญฺจ อนภินนฺทิตพฺพํ, น ตตฺถ รชฺชิตพฺพํฯ ตสฺมา เอตสฺมิํ ภงฺคานุปสฺสนานุสาเรน ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ทิฏฺเฐ สงฺขารคเต นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติฯ วิรชฺชติ, โน รชฺชติฯ โส เอวํ อรชฺชนฺโต โลกิเกเนว ตาว ญาเณน ราคํ นิโรเธติ, โน สมุเทติฯ สมุทยํ น กโรตีติ อตฺโถฯ

อถ วา โส เอวํ วิรตฺโต ยถา ทิฏฺฐํ สงฺขารคตํ, ตถา อทิฏฺฐมฺปิ อนฺวยญาณวเสน นิโรเธติ , โน สมุเทติฯ นิโรธโตว มนสิกโรติฯ นิโรธเมวสฺส ปสฺสติ, โน สมุทยนฺติ อตฺโถฯ

โส เอวํ ปฏิปนฺโน ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? อยมฺปิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา ตทงฺควเสน สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต, สงฺขตโทสทสฺสเนน จ ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ยถาวุตฺเตน นเยน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติฯ นาปิ นิพฺพตฺตนวเสน กิเลเส อาทิยติ, น อโทสทสฺสิตาวเสน สงฺขตารมฺมณํฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยตี’’ติฯ

[743] อิทานิสฺส เตหิ ญาเณหิ เยสํ ธมฺมานํ ปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นนฺทินฺติ สปฺปีติกํ ตณฺหํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[744] คาถาสุ ปน วตฺถุสงฺกมนาติ รูปสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา ปุน เยน จิตฺเตน ภงฺโค ทิฏฺโฐ, ตสฺสาปิ ภงฺคทสฺสนวเสน ปุริมวตฺถุโต อญฺญวตฺถุสงฺกมนาฯ ปญฺญาย จ วิวฏฺฏนาติ อุทยํ ปหาย วเย สนฺติฏฺฐนาฯ อาวชฺชนาพลญฺเจวาติ รูปสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา ปุน ภงฺคารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคทสฺสนตฺถํ อนนฺตรเมว อาวชฺชนสมตฺถตาฯ ปฏิสงฺขาวิปสฺสนาติ เอสา อารมฺมณปฏิสงฺขาภงฺคานุปสฺสนา นามฯ

[745] อารมฺมณอนฺวเยน อุโภ เอกววตฺถนาติ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐสฺส อารมฺมณสฺส อนฺวเยน อนุคมเนน ยถา อิทํ, ตถา อตีเตปิ สงฺขารคตํ ภิชฺชิตฺถ, อนาคเตปิ ภิชฺชิสฺสตีติ เอวํ อุภินฺนํ เอกสภาเวเนว ววตฺถาปนนฺติ อตฺโถฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ โปราเณหิ –

‘‘สํวิชฺชมานมฺหิ วิสุทฺธทสฺสโน,

ตทนฺวยํ เนติ อตีตนาคเต;

สพฺเพปิ สงฺขารคตา ปโลกิโน,

อุสฺสาวพินฺทู สูริเยว อุคฺคเต’’ติฯ

นิโรเธ อธิมุตฺตตาติ เอวํ อุภินฺนํ ภงฺควเสน เอกววตฺถานํ กตฺวา ตสฺมิญฺเญว ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ อธิมุตฺตตา ตคฺครุตา ตนฺนินฺนตา ตปฺโปณตา ตปฺปพฺภารตาติ อตฺโถฯ วยลกฺขณวิปสฺสนาติ เอสา วยลกฺขณวิปสฺสนา นามาติ วุตฺตํ โหติฯ

[746] อารมฺมณญฺจ ปฏิสงฺขาติ ปุริมญฺจ รูปาทิอารมฺมณํ ชานิตฺวาฯ ภงฺคญฺจ อนุปสฺสตีติ ตสฺสารมฺมณสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา ตทารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติฯ สุญฺญโต จ อุปฏฺฐานนฺติ ตสฺเสวํ ภงฺคํ อนุปสฺสโต ‘‘สงฺขาราว ภิชฺชนฺติ, เตสํ เภโท มรณํ, น อญฺโญ โกจิ อตฺถี’’ติ สุญฺญโต อุปฏฺฐานํ อิชฺฌติฯ

เตนาหุ โปราณา –

‘‘ขนฺธา นิรุชฺฌนฺติ น จตฺถิ อญฺโญ,

ขนฺธาน เภโท มรณนฺติ วุจฺจติ;

เตสํ ขยํ ปสฺสติ อปฺปมตฺโต,

มณิํว วิชฺฌํ วชิเรน โยนิโส’’ติฯ

อธิปญฺญาวิปสฺสนาติ ยา จ อารมฺมณปฏิสงฺขา ยา จ ภงฺคานุปสฺสนา ยญฺจ สุญฺญโต อุปฏฺฐานํ, อยํ อธิปญฺญาวิปสฺสนา นามาติ วุตฺตํ โหติฯ

[747] กุสโล ตีสุ อนุปสฺสนาสูติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ ตีสุ เฉโก ภิกฺขุฯ จตสฺโส จ วิปสฺสนาสูติ นิพฺพิทาทีสุ จ จตูสุ วิปสฺสนาสุฯ ตโย อุปฏฺฐาเน กุสลตาติ ขยโต วยโต สุญฺญโตติ อิมสฺมิญฺจ ติวิเธ อุปฏฺฐาเน กุสลตายฯ นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติ สสฺสตทิฏฺฐิอาทีสุ นานปฺปการาสุ ทิฏฺฐีสุ น เวธติฯ

[748] โส เอวํ อเวธมาโน ‘‘อนิรุทฺธเมว นิรุชฺฌติ, อภินฺนเมว ภิชฺชตี’’ติ ปวตฺตมนสิกาโร ทุพฺพลภาชนสฺส วิย ภิชฺชมานสฺส, สุขุมรชสฺเสว วิปฺปกิริยมานสฺส, ติลานํ วิย ภชฺชิยมานานํ สพฺพสงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติปวตฺตนิมิตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา เภทเมว ปสฺสติฯ โส ยถา นาม จกฺขุมา ปุริโส โปกฺขรณีตีเร วา นทีตีเร วา ฐิโต ถูลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทกปิฏฺเฐ มหนฺตมหนฺตานิ อุทกพุพฺพุฬกานิ อุปฺปชฺชิตฺวา อุปฺปชฺชิตฺวา สีฆํ สีฆํ ภิชฺชมานานิ ปสฺเสยฺย, เอวเมว สพฺเพ สงฺขารา ภิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺตีติ ปสฺสติฯ เอวรูปํ หิ โยคาวจรํ สนฺธาย วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ยถา พุพฺพุฬกํ ปสฺเส, ยถา ปสฺเส มรีจิกํ;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติฯ (ธ. ป. 170);

[749] ตสฺเสวํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ภิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺตี’’ติ อภิณฺหํ ปสฺสโต อฏฺฐานิสํสปริวารํ ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ พลปฺปตฺตํ โหติฯ ตตฺริเม อฏฺฐานิสํสา – ภวทิฏฺฐิปฺปหานํ, ชีวิตนิกนฺติปริจฺจาโค, สทายุตฺตปยุตฺตตา, วิสุทฺธาชีวิตา, อุสฺสุกฺกปฺปหานํ, วิคตภยตา, ขนฺติโสรจฺจปฏิลาโภ, อรติรติสหนตาติฯ

เตนาหุ โปราณา –

‘‘อิมานิ อฏฺฐคฺคุณมุตฺตมานิ,

ทิสฺวา ตหิํ สมฺมสเต ปุนปฺปุนํ;

อาทิตฺตเจลสฺสิรสูปโม มุนิ,

ภงฺคานุปสฺสี อมตสฺส ปตฺติยา’’ติฯ

ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ นิฏฺฐิตํฯ

ภยตุปฏฺฐานญาณกถา

[750] ตสฺเสวํ สพฺพสงฺขารานํ ขยวยเภทนิโรธารมฺมณํ ภงฺคานุปสฺสนํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ ปเภทกา สงฺขารา สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส สีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉตรจฺฉยกฺขรกฺขสจณฺฑโคณจณฺฑกุกฺกุรปภินฺนมทจณฺฑหตฺถิโฆรอาสีวิสอสนิวิจกฺกสุสานรณภูมิชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ ตสฺส ‘‘อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคเต นิพฺพตฺตนกสงฺขาราปิ เอวเมว นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ ปสฺสโต เอตสฺมิํ ฐาเน ภยตุปฏฺฐานญาณํ นาม อุปฺปชฺชติฯ

ตตฺรายํ อุปมา – เอกิสฺสา กิร อิตฺถิยา ตโย ปุตฺตา ราชปราธิกา, เตสํ ราชา สีสจฺเฉทํ อาณาเปสิฯ สา ปุตฺเตหิ สทฺธิํ อาฆาตนํ อคมาสิฯ อถสฺสา เชฏฺฐปุตฺตสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา มชฺฌิมสฺส ฉินฺทิตุํ อารภิํสุฯ สา เชฏฺฐสฺส สีสํ ฉินฺนํ มชฺฌิมสฺส จ ฉิชฺชมานํ ทิสฺวา กนิฏฺฐมฺหิ อาลยํ วิสฺสชฺชิ ‘‘อยมฺปิ เอเตสญฺเญว สทิโส ภวิสฺสตี’’ติฯ ตตฺถ ตสฺสา อิตฺถิยา เชฏฺฐปุตฺตสฺส ฉินฺนสีสทสฺสนํ วิย โยคิโน อตีตสงฺขารานํ นิโรธทสฺสนํ, มชฺฌิมสฺส ฉิชฺชมานสีสทสฺสนํ วิย ปจฺจุปฺปนฺนานํ นิโรธทสฺสนํ, ‘‘อยมฺปิ เอเตสญฺเญว สทิโส ภวิสฺสตี’’ติ กนิฏฺฐปุตฺตมฺหิ อาลยวิสฺสชฺชนํ วิย ‘‘อนาคเตปิ นิพฺพตฺตนกสงฺขารา ภิชฺชิสฺสนฺตี’’ติ อนาคตานํ นิโรธทสฺสนํฯ ตสฺเสวํ ปสฺสโต เอตสฺมิํ ฐาเน อุปฺปชฺชติ ภยตุปฏฺฐานญาณํฯ

อปราปิ อุปมา – เอกา กิร ปูติปชา อิตฺถี ทส ทารเก วิชายิฯ เตสุ นว มตา, เอโก หตฺถคโต มรติ, อปโร กุจฺฉิยํฯ