‘‘อธิโมกฺเข จ ปคฺคาเห, อุปฏฺฐาเน จ กมฺปติ;

อุเปกฺขาวชฺชนายญฺจ, อุเปกฺขาย นิกนฺติยา’’ติฯ (ปฏิ. ม. 2.7);

มคฺคามคฺคววตฺถานกถา

[736] กุสโล ปน ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน โยคาวจโร โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘อยํ โข เม โอภาโส อุปฺปนฺโน, โส โข ปนายํ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม’’ติ อิติ วา ตํ ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทติ อุปปริกฺขติฯ อถ วา ปนสฺส เอวํ โหติ, ‘‘สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺย, ‘อตฺตา’ติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺยฯ อนตฺตา จ ปนายํ ‘อตฺตา’ติ คหิโตฯ ตสฺมา โส อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺโจ, อุปฺปาทวยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺโข’’ติ สพฺพํ อรูปสตฺตเก วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ ยถา จ โอภาเส, เอวํ เสเสสุปิฯ

โส เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา โอภาสํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ (ม. นิ. 1.241) สมนุปสฺสติฯ ญาณํ…เป.… นิกนฺติํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ (ม. นิ. 1.241) สมนุปสฺสติฯ เอวํ สมนุปสฺสนฺโต โอภาสาทีสุ น กมฺปติ น เวธติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘อิมานิ ทส ฐานานิ, ปญฺญายสฺส ปริจฺจิตา;

ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ วิกฺเขปํ คจฺฉตี’’ติฯ (ปฏิ. ม. 2.7);

โส เอวํ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต ตํ สมติํสวิธํ อุปกฺกิเลสชฏํ วิชเฏตฺวา โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโคฯ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาญาณํ มคฺโคติ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ววตฺถเปติฯ ตสฺเสวํ ‘‘อยํ มคฺโค, อยํ น มคฺโค’’ติ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ญตฺวา ฐิตํ ญาณํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺตาวตา จ ปน เตน ติณฺณํ สจฺจานํ ววตฺถานํ กตํ โหติฯ กถํ? ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยํ ตาว นามรูปสฺส ววตฺถาปเนน ทุกฺขสจฺจสฺส ววตฺถานํ กตํฯ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยํ ปจฺจยปริคฺคหเณน สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํฯ