ตํ สทฺทนวกํ, อากาสธาตุ , ลหุตา, มุทุตา, กมฺมญฺญตา, อุปจโย, สนฺตตีติ ปนฺนรสวิธํ โหติฯ อุตุปจฺจยํ นาม อุตุ จตุสมุฏฺฐานิกรูปานํ ปวตฺติยา จ วินาสสฺส จ ปจฺจโย โหติฯ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นาม อุตุสมุฏฺฐานา เตโชธาตุ ฐานปฺปตฺตา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ อุตุ อญฺญนฺติ เอวํ ทีฆมฺปิ อทฺธานํ อนุปาทิณฺณปกฺเข ฐตฺวาปิ อุตุสมุฏฺฐานํ ปวตฺตติเยวฯ อุตุปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ นาม อุตุสมุฏฺฐานา ฐานปฺปตฺตา โอชา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ โอชา อญฺญนฺติ เอวํ ทสทฺวาทสวาเร ปวตฺติํ ฆเฏติฯ ตตฺรายํ อุตุ อุตุสมุฏฺฐานานํ ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, เสสานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสนาติ เอวํ อุตุชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ เอวญฺหิ รูปสฺส นิพฺพตฺติํ ปสฺสนฺโต กาเลน รูปํ สมฺมสติ นามฯ

อรูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถา

[705] ยถา จ รูปํ สมฺมสนฺเตน รูปสฺส, เอวํ อรูปํ สมฺมสนฺเตนปิ อรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ สา จ โข เอกาสีติ โลกิยจิตฺตุปฺปาทวเสเนวฯ

เสยฺยถิทํ – อิทญฺหิ อรูปํ นาม ปุริมภเว อายูหิตกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิยํ ตาว เอกูนวีสติจิตฺตุปฺปาทปฺปเภทํ นิพฺพตฺตติฯ นิพฺพตฺตนากาโร ปนสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตเทว ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อนนฺตรจิตฺตโต ปฏฺฐาย ภวงฺควเสน, อายุปริโยสาเน จุติวเสนฯ ยํ ตตฺถ กามาวจรํ, ตํ ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณวเสนฯ

ปวตฺเต ปน อสมฺภินฺนตฺตา จกฺขุสฺส อาปาถคตตฺตา รูปานํ อาโลกสนฺนิสฺสิตํ มนสิการเหตุกํ จกฺขุวิญฺญาณํ นิพฺพตฺตติ สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิฯ จกฺขุปสาทสฺส หิ ฐิติกฺขเณ ฐิติปฺปตฺตเมว รูปํ จกฺขุํ ฆฏฺเฏติฯ ตสฺมิํ ฆฏฺฏิเต ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตโต ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชติฯ ตทนนฺตรํ ตเทว รูปํ ปสฺสมานํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากํ วา จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตโต ตเทว รูปํ สมฺปฏิจฺฉมานา วิปากมโนธาตุฯ ตโต ตเทว รูปํ สนฺตีรยมานา วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุฯ

ตโต ตเทว รูปํ ววตฺถาปยมานา กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา ฯ ตโต ปรํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยจิตฺเตสุ เอกํ วา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกํ จิตฺตํ ปญฺจ สตฺต วา ชวนานิฯ ตโต กามาวจรสตฺตานํ เอกาทสสุ ตทารมฺมณจิตฺเตสุ ชวนานุรูปํ ยํกิญฺจิ ตทารมฺมณนฺติฯ เอส นโย เสสทฺวาเรสุปิฯ มโนทฺวาเร ปน มหคฺคตจิตฺตานิปิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ เอวญฺหิ อรูปสฺส นิพฺพตฺติํ ปสฺสนฺโต กาเลน อรูปํ สมฺมสติ นามฯ

เอวํ กาเลน รูปํ กาเลน อรูปํ สมฺมสิตฺวาปิ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อนุกฺกเมน ปฏิปชฺชมาโน เอโก ปญฺญาภาวนํ สมฺปาเทติฯ

รูปสตฺตกสมฺมสนกถา

[706] อปโร รูปสตฺตกอรูปสตฺตกวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสติฯ ตตฺถ อาทานนิกฺเขปนโต, วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต, อาหารมยโต, อุตุมยโต, กมฺมชโต, จิตฺตสมุฏฺฐานโต, ธมฺมตารูปโตติ อิเมหิ อากาเรหิ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺโต รูปสตฺตกวเสน อาโรเปตฺวา สมฺมสติ นามฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘อาทานนิกฺเขปนโต, วโยวุฑฺฒตฺถคามิโต;

อาหารโต จ อุตุโต, กมฺมโต จาปิ จิตฺตโต;

ธมฺมตารูปโต สตฺต, วิตฺถาเรน วิปสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ อาทานนฺติ ปฏิสนฺธิฯ นิกฺเขปนนฺติ จุติฯ อิติ โยคาวจโร อิเมหิ อาทานนิกฺเขเปหิ เอกํ วสฺสสตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สงฺขาเรสุ ติลกฺขณํ อาโรเปติฯ กถํ? เอตฺถนฺตเร สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาฯ กสฺมา? อุปฺปาทวยวตฺติโต, วิปริณามโต, ตาวกาลิกโต, นิจฺจปฏิกฺเขปโต จฯ ยสฺมา ปน อุปฺปนฺนา สงฺขารา ฐิติํ ปาปุณนฺติ, ฐิติยํ ชราย กิลมนฺติ, ชรํ ปตฺวา อวสฺสํ ภิชฺชนฺติ, ตสฺมา อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต, ทุกฺขมโต ทุกฺขวตฺถุโต, สุขปฏิกฺเขปโต จ ทุกฺขาฯ