ตํ สทฺทนวกํ, อากาสธาตุ , ลหุตา, มุทุตา, กมฺมญฺญตา, อุปจโย, สนฺตตีติ ปนฺนรสวิธํ โหติฯ อุตุปจฺจยํ นาม อุตุ จตุสมุฏฺฐานิกรูปานํ ปวตฺติยา จ วินาสสฺส จ ปจฺจโย โหติฯ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นาม อุตุสมุฏฺฐานา เตโชธาตุ ฐานปฺปตฺตา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ อุตุ อญฺญนฺติ เอวํ ทีฆมฺปิ อทฺธานํ อนุปาทิณฺณปกฺเข ฐตฺวาปิ อุตุสมุฏฺฐานํ ปวตฺตติเยวฯ อุตุปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ นาม อุตุสมุฏฺฐานา ฐานปฺปตฺตา โอชา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ โอชา อญฺญนฺติ เอวํ ทสทฺวาทสวาเร ปวตฺติํ ฆเฏติฯ ตตฺรายํ อุตุ อุตุสมุฏฺฐานานํ ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, เสสานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสนาติ เอวํ อุตุชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ เอวญฺหิ รูปสฺส นิพฺพตฺติํ ปสฺสนฺโต กาเลน รูปํ สมฺมสติ นามฯ

อรูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถา

[705] ยถา จ รูปํ สมฺมสนฺเตน รูปสฺส, เอวํ อรูปํ สมฺมสนฺเตนปิ อรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ สา จ โข เอกาสีติ โลกิยจิตฺตุปฺปาทวเสเนวฯ

เสยฺยถิทํ – อิทญฺหิ อรูปํ นาม ปุริมภเว อายูหิตกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิยํ ตาว เอกูนวีสติจิตฺตุปฺปาทปฺปเภทํ นิพฺพตฺตติฯ นิพฺพตฺตนากาโร ปนสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตเทว ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อนนฺตรจิตฺตโต ปฏฺฐาย ภวงฺควเสน, อายุปริโยสาเน จุติวเสนฯ ยํ ตตฺถ กามาวจรํ, ตํ ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณวเสนฯ

ปวตฺเต ปน อสมฺภินฺนตฺตา จกฺขุสฺส อาปาถคตตฺตา รูปานํ อาโลกสนฺนิสฺสิตํ มนสิการเหตุกํ จกฺขุวิญฺญาณํ นิพฺพตฺตติ สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิฯ จกฺขุปสาทสฺส หิ ฐิติกฺขเณ ฐิติปฺปตฺตเมว รูปํ จกฺขุํ ฆฏฺเฏติฯ ตสฺมิํ ฆฏฺฏิเต ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตโต ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชติฯ ตทนนฺตรํ ตเทว รูปํ ปสฺสมานํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากํ วา จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตโต ตเทว รูปํ สมฺปฏิจฺฉมานา วิปากมโนธาตุฯ ตโต ตเทว รูปํ สนฺตีรยมานา วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุฯ