รูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถา

[700] เสยฺยถิทํ – อิทํ รูปํ นาม กมฺมาทิวเสน จตูหิ การเณหิ นิพฺพตฺตติฯ ตตฺถ สพฺเพสํ สตฺตานํ รูปํ นิพฺพตฺตมานํ ปฐมํ กมฺมโต นิพฺพตฺตติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว หิ คพฺภเสยฺยกานํ ตาว ติสนฺตติวเสน วตฺถุ-กาย-ภาวทสกสงฺขาตานิ ติํส รูปานิ นิพฺพตฺตนฺติ, ตานิ จ โข ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยวฯ ยถา จ อุปฺปาทกฺขเณ, ตถา ฐิติกฺขเณปิ ภงฺคกฺขเณปิฯ

ตตฺถ รูปํ ทนฺธนิโรธํ ครุปริวตฺติ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ ลหุปริวตฺติฯ เตนาห – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.48)ฯ รูเป ธรนฺเตเยว หิ โสฬสวาเร ภวงฺคจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณปิ ฐิติกฺขโณปิ ภงฺคกฺขโณปิ เอกสทิสาฯ รูปสฺส ปน อุปฺปาทภงฺคกฺขณาเยว ลหุกา, เตหิ สทิสาฯ ฐิติกฺขโณ ปน มหา, ยาว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, ตาว วตฺตติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ ฐานปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ทุติยํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชติฯ เตน สทฺธิํ อุปฺปนฺนํ ฐานปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ตติยํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชติฯ อิมินา นเยน ยาวตายุกํ จิตฺตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อาสนฺนมรณสฺส ปน เอกเมว ฐานปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ

ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ ปฏิสนฺธิจิตฺตโต อุทฺธํ โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ นิรุชฺฌติฯ ฐานกฺขเณ อุปฺปนฺนํ สตฺตรสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณน สทฺธิํ นิรุชฺฌติฯ ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ สตฺตรสมสฺส ฐานกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌติฯ ยาว ปวตฺติ นาม อตฺถิ, เอวเมว ปวตฺตติฯ โอปปาติกานมฺปิ สตฺตสนฺตติวเสน สตฺตติ รูปานิ เอวเมว ปวตฺตนฺติฯ

[701] ตตฺถ กมฺมํ, กมฺมสมุฏฺฐานํ, กมฺมปจฺจยํ, กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺฐานํ, กมฺมปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ, กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานนฺติ เอส วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กมฺมํ นาม กุสลากุสลเจตนาฯ กมฺมสมุฏฺฐานํ นาม วิปากกฺขนฺธา จ, จกฺขุทสกาทิ สมสตฺตติรูปญฺจฯ กมฺมปจฺจยํ นาม ตเทว, กมฺมํ หิ กมฺมสมุฏฺฐานสฺส อุปตฺถมฺภกปจฺจโยปิ โหติฯ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺฐานํ นาม วิปากจิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ

กมฺมปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ นาม กมฺมสมุฏฺฐานรูเปสุ ฐานปฺปตฺตา โอชา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ โอชา ฐานํ ปตฺวา อญฺญนฺติ เอวํ จตสฺโส วา ปญฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏติฯ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นาม กมฺมชเตโชธาตุ ฐานปฺปตฺตา อุตุสมุฏฺฐานํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ อุตุ อญฺญํ โอชฏฺฐมกนฺติ เอวํ จตสฺโส วา ปญฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏติฯ เอวํ ตาว กมฺมชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ

[702] จิตฺตเชสุปิ จิตฺตํ, จิตฺตสมุฏฺฐานํ, จิตฺตปจฺจยํ, จิตฺตปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ, จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานนฺติ เอส วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ จิตฺตํ นาม เอกูนนวุติจิตฺตานิฯ

เตสุ ทฺวตฺติํส จิตฺตานิ, ฉพฺพีเสกูนวีสติ;

โสฬส รูปิริยาปถวิญฺญตฺติชนกา มตาฯ

กามาวจรโต หิ อฏฺฐ กุสลานิ, ทฺวาทสากุสลานิ, มโนธาตุวชฺชา ทส กิริยา, กุสลกิริยโต ทฺเว อภิญฺญาจิตฺตานีติ ทฺวตฺติํส จิตฺตานิ รูปํ, อิริยาปถํ, วิญฺญตฺติญฺจ ชเนนฺติฯ วิปากวชฺชานิ เสสทสรูปาวจรานิ, อฏฺฐ อรูปาวจรานิ, อฏฺฐ โลกุตฺตรจิตฺตานีติ ฉพฺพีสติ จิตฺตานิ รูปํ, อิริยาปถญฺจ ชนยนฺติ, น วิญฺญตฺติํฯ กามาวจเร ทส ภวงฺคจิตฺตานิ, รูปาวจเร ปญฺจ, ติสฺโส มโนธาตุโย, เอกา วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโสมนสฺสสหคตาติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ รูปเมว ชนยนฺติ, น อิริยาปถํ, น วิญฺญตฺติํฯ ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานิ, สพฺพสตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ, จตฺตาริ อารุปฺปวิปากานีติ โสฬส จิตฺตานิ เนว รูปํ ชนยนฺติ, น อิริยาปถํ, น วิญฺญตฺติํฯ ยานิ เจตฺถ รูปํ ชเนนฺติ, ตานิ น ฐิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ วา, ตทา หิ จิตฺตํ ทุพฺพลํ โหติฯ อุปฺปาทกฺขเณ ปน พลวํ, ตสฺมา ตํ ตทา ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ

จิตฺตสมุฏฺฐานํ นาม ตโย อรูปิโน ขนฺธา, ‘‘สทฺทนวกํ, กายวิญฺญตฺติ, วจีวิญฺญตฺติ, อากาสธาตุ, ลหุตา, มุทุตา, กมฺมญฺญตา, อุปจโย, สนฺตตี’’ติ สตฺตรสวิธํ รูปญฺจฯ จิตฺตปจฺจยํ นาม ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺสา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.11) เอวํ วุตฺตํ จตุสมุฏฺฐานรูปํฯ

จิตฺตปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ นาม จิตฺตสมุฏฺฐานรูเปสุ ฐานปฺปตฺตา โอชา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, เอวํ ทฺเว ติสฺโส ปวตฺติโย ฆเฏติฯ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นาม จิตฺตสมุฏฺฐาโน อุตุ ฐานปฺปตฺโต อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, เอวํ ทฺเว ติสฺโส ปวตฺติโย ฆเฏติฯ เอวํ จิตฺตชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ

[703] อาหารเชสุปิ อาหาโร, อาหารสมุฏฺฐานํ, อาหารปจฺจยํ, อาหารปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ, อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานนฺติ เอส วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อาหาโร นาม กพฬีกาโร อาหาโรฯ อาหารสมุฏฺฐานํ นาม อุปาทิณฺณํ กมฺมชรูปํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา ตตฺถ ปติฏฺฐาย ฐานปฺปตฺตาย โอชาย สมุฏฺฐาปิตํ โอชฏฺฐมกํ, อากาสธาตุ, ลหุตา, มุทุตา, กมฺมญฺญตา, อุปจโย, สนฺตตีติ จุทฺทสวิธํ รูปํฯ อาหารปจฺจยํ นาม ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.15) เอวํ วุตฺตํ จตุสมุฏฺฐานรูปํฯ อาหารปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ นาม อาหารสมุฏฺฐาเนสุ รูเปสุ ฐานปฺปตฺตา โอชา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ โอชา อญฺญนฺติ เอวํ ทสทฺวาทสวาเร ปวตฺติํ ฆเฏติฯ เอกทิวสํ ปริภุตฺตาหาโร สตฺตาหมฺปิ อุปตฺถมฺเภติฯ ทิพฺพา ปน โอชา เอกมาสํ ทฺเวมาสมฺปิ อุปตฺถมฺเภติฯ มาตรา ปริภุตฺตาหาโรปิ ทารกสฺส สรีรํ ผริตฺวา รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ สรีเร มกฺขิตาหาโรปิ รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ กมฺมชาหาโร อุปาทิณฺณกาหาโร นามฯ โสปิ ฐานปฺปตฺโต รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ โอชา อญฺญํ สมุฏฺฐาเปตีติ เอวํ จตสฺโส วา ปญฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏติฯ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นาม อาหารสมุฏฺฐานา เตโชธาตุ ฐานปฺปตฺตา อุตุสมุฏฺฐานํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตตฺรายํ อาหาโร อาหารสมุฏฺฐานานํ ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, เสสานํ นิสฺสยาหารอตฺถิอวิคตวเสนาติ เอวํ อาหารชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ

[704] อุตุเชสุปิ อุตุ, อุตุสมุฏฺฐานํ, อุตุปจฺจยํ, อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ, อุตุปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานนฺติ เอส วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อุตุ นาม จตุสมุฏฺฐานา เตโชธาตุ, อุณฺหอุตุ สีตอุตูติ เอวํ ปเนส ทุวิโธ โหติฯ อุตุสมุฏฺฐานํ นาม จตุสมุฏฺฐาโน อุตุ อุปาทิณฺณกํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา ฐานปฺปตฺโต สรีเร รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ

ตํ สทฺทนวกํ, อากาสธาตุ , ลหุตา, มุทุตา, กมฺมญฺญตา, อุปจโย, สนฺตตีติ ปนฺนรสวิธํ โหติฯ อุตุปจฺจยํ นาม อุตุ จตุสมุฏฺฐานิกรูปานํ ปวตฺติยา จ วินาสสฺส จ ปจฺจโย โหติฯ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ นาม อุตุสมุฏฺฐานา เตโชธาตุ ฐานปฺปตฺตา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ อุตุ อญฺญนฺติ เอวํ ทีฆมฺปิ อทฺธานํ อนุปาทิณฺณปกฺเข ฐตฺวาปิ อุตุสมุฏฺฐานํ ปวตฺตติเยวฯ อุตุปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ นาม อุตุสมุฏฺฐานา ฐานปฺปตฺตา โอชา อญฺญํ โอชฏฺฐมกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตตฺราปิ โอชา อญฺญนฺติ เอวํ ทสทฺวาทสวาเร ปวตฺติํ ฆเฏติฯ ตตฺรายํ อุตุ อุตุสมุฏฺฐานานํ ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, เสสานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสนาติ เอวํ อุตุชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ เอวญฺหิ รูปสฺส นิพฺพตฺติํ ปสฺสนฺโต กาเลน รูปํ สมฺมสติ นามฯ

อรูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถา

[705] ยถา จ รูปํ สมฺมสนฺเตน รูปสฺส, เอวํ อรูปํ สมฺมสนฺเตนปิ อรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ สา จ โข เอกาสีติ โลกิยจิตฺตุปฺปาทวเสเนวฯ

เสยฺยถิทํ – อิทญฺหิ อรูปํ นาม ปุริมภเว อายูหิตกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิยํ ตาว เอกูนวีสติจิตฺตุปฺปาทปฺปเภทํ นิพฺพตฺตติฯ นิพฺพตฺตนากาโร ปนสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตเทว ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อนนฺตรจิตฺตโต ปฏฺฐาย ภวงฺควเสน, อายุปริโยสาเน จุติวเสนฯ ยํ ตตฺถ กามาวจรํ, ตํ ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณวเสนฯ

ปวตฺเต ปน อสมฺภินฺนตฺตา จกฺขุสฺส อาปาถคตตฺตา รูปานํ อาโลกสนฺนิสฺสิตํ มนสิการเหตุกํ จกฺขุวิญฺญาณํ นิพฺพตฺตติ สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิฯ จกฺขุปสาทสฺส หิ ฐิติกฺขเณ ฐิติปฺปตฺตเมว รูปํ จกฺขุํ ฆฏฺเฏติฯ ตสฺมิํ ฆฏฺฏิเต ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ตโต ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชติฯ ตทนนฺตรํ ตเทว รูปํ ปสฺสมานํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากํ วา จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตโต ตเทว รูปํ สมฺปฏิจฺฉมานา วิปากมโนธาตุฯ ตโต ตเทว รูปํ สนฺตีรยมานา วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุฯ