มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย วธกโตฯ วิคตภวตาย, วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโตฯ อาสวปทฏฺฐานตาย สาสวโตฯ เหตุปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโตฯ มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโตฯ ชาติ-ชรา-พฺยาธิมรณปกติตาย ชาติ-ชรา-พฺยาธิ-มรณธมฺมโตฯ โสก-ปริเทว-อุปายาสเหตุตาย โสก-ปริเทวอุปายาสธมฺมโตฯ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตสํกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย สํกิเลสิกธมฺมโตติ เอวํ ปเภทโต วุตฺตสฺส อนิจฺจาทิสมฺมสนสฺส วเสน สมฺมสติฯ

เอตฺถ หิ อนิจฺจโต, ปโลกโต, จลโต, ปภงฺคุโต, อทฺธุวโต, วิปริณามธมฺมโต, อสารกโต, วิภวโต, สงฺขตโต, มรณธมฺมโตติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ทส ทส กตฺวา ปญฺญาส อนิจฺจานุปสฺสนานิฯ ปรโต, ริตฺตโต, ตุจฺฉโต, สุญฺญโต, อนตฺตโตติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปญฺจวีสติ อนตฺตานุปสฺสนานิฯ เสสานิ ทุกฺขโต, โรคโตติอาทีนิ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ปญฺจวีสติ ปญฺจวีสติ กตฺวา ปญฺจวีสติสตํ ทุกฺขานุปสฺสนานีติฯ

อิจฺจสฺส อิมินา ทฺวิสตเภเทน อนิจฺจาทิสมฺมสเนน ปญฺจกฺขนฺเธ สมฺมสโต ตํ นยวิปสฺสนาสงฺขาตํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตสมฺมสนํ ถิรํ โหติฯ อิทํ ตาเวตฺถ ปาฬินยานุสาเรน สมฺมสนารมฺภวิธานํฯ

อินฺทฺริยติกฺขการณนวกกถา

[699] ยสฺส ปน เอวํ นยวิปสฺสนาย โยคํ กโรโตปิ นยวิปสฺสนา น สมฺปชฺชติ, เตน ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺติ – อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ ขยเมว ปสฺสติ, ตตฺถ จ สกฺกจฺจกิริยาย สมฺปาเทติ, สาตจฺจกิริยาย สมฺปาเทติ, สปฺปายกิริยาย สมฺปาเทติ, สมาธิสฺส จ นิมิตฺตคฺคาเหน, โพชฺฌงฺคานญฺจ อนุปวตฺตนตาย, กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตํ อุปฏฺฐาเปติ, ตตฺถ จ อภิภุยฺย เนกฺขมฺเมน, อนฺตรา จ อพฺโยสาเนนา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ นวนฺนํ อาการานํ วเสน อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ กตฺวา ปถวีกสิณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน สตฺต อสปฺปายานิ วชฺเชตฺวา สตฺต สปฺปายานิ เสวมาเนน กาเลน รูปํ สมฺมสิตพฺพํ, กาเลน อรูปํฯ รูปํ สมฺมสนฺเตน รูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ

รูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถา

[700] เสยฺยถิทํ – อิทํ รูปํ นาม กมฺมาทิวเสน จตูหิ การเณหิ นิพฺพตฺตติฯ ตตฺถ สพฺเพสํ สตฺตานํ รูปํ นิพฺพตฺตมานํ ปฐมํ กมฺมโต นิพฺพตฺตติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว หิ คพฺภเสยฺยกานํ ตาว ติสนฺตติวเสน วตฺถุ-กาย-ภาวทสกสงฺขาตานิ ติํส รูปานิ นิพฺพตฺตนฺติ, ตานิ จ โข ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยวฯ ยถา จ อุปฺปาทกฺขเณ, ตถา ฐิติกฺขเณปิ ภงฺคกฺขเณปิฯ

ตตฺถ รูปํ ทนฺธนิโรธํ ครุปริวตฺติ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ ลหุปริวตฺติฯ เตนาห – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.48)ฯ รูเป ธรนฺเตเยว หิ โสฬสวาเร ภวงฺคจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณปิ ฐิติกฺขโณปิ ภงฺคกฺขโณปิ เอกสทิสาฯ รูปสฺส ปน อุปฺปาทภงฺคกฺขณาเยว ลหุกา, เตหิ สทิสาฯ ฐิติกฺขโณ ปน มหา, ยาว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, ตาว วตฺตติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ ฐานปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ทุติยํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชติฯ เตน สทฺธิํ อุปฺปนฺนํ ฐานปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ตติยํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชติฯ อิมินา นเยน ยาวตายุกํ จิตฺตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อาสนฺนมรณสฺส ปน เอกเมว ฐานปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ

ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ ปฏิสนฺธิจิตฺตโต อุทฺธํ โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ นิรุชฺฌติฯ ฐานกฺขเณ อุปฺปนฺนํ สตฺตรสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณน สทฺธิํ นิรุชฺฌติฯ ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ สตฺตรสมสฺส ฐานกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌติฯ ยาว ปวตฺติ นาม อตฺถิ, เอวเมว ปวตฺตติฯ โอปปาติกานมฺปิ สตฺตสนฺตติวเสน สตฺตติ รูปานิ เอวเมว ปวตฺตนฺติฯ

[701] ตตฺถ กมฺมํ, กมฺมสมุฏฺฐานํ, กมฺมปจฺจยํ, กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺฐานํ, กมฺมปจฺจยอาหารสมุฏฺฐานํ, กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานนฺติ เอส วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กมฺมํ นาม กุสลากุสลเจตนาฯ กมฺมสมุฏฺฐานํ นาม วิปากกฺขนฺธา จ, จกฺขุทสกาทิ สมสตฺตติรูปญฺจฯ กมฺมปจฺจยํ นาม ตเทว, กมฺมํ หิ กมฺมสมุฏฺฐานสฺส อุปตฺถมฺภกปจฺจโยปิ โหติฯ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺฐานํ นาม วิปากจิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํฯ