มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย วธกโตฯ วิคตภวตาย, วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโตฯ อาสวปทฏฺฐานตาย สาสวโตฯ เหตุปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโตฯ มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโตฯ ชาติ-ชรา-พฺยาธิมรณปกติตาย ชาติ-ชรา-พฺยาธิ-มรณธมฺมโตฯ โสก-ปริเทว-อุปายาสเหตุตาย โสก-ปริเทวอุปายาสธมฺมโตฯ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตสํกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย สํกิเลสิกธมฺมโตติ เอวํ ปเภทโต วุตฺตสฺส อนิจฺจาทิสมฺมสนสฺส วเสน สมฺมสติฯ

เอตฺถ หิ อนิจฺจโต, ปโลกโต, จลโต, ปภงฺคุโต, อทฺธุวโต, วิปริณามธมฺมโต, อสารกโต, วิภวโต, สงฺขตโต, มรณธมฺมโตติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ทส ทส กตฺวา ปญฺญาส อนิจฺจานุปสฺสนานิฯ ปรโต, ริตฺตโต, ตุจฺฉโต, สุญฺญโต, อนตฺตโตติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปญฺจวีสติ อนตฺตานุปสฺสนานิฯ เสสานิ ทุกฺขโต, โรคโตติอาทีนิ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ปญฺจวีสติ ปญฺจวีสติ กตฺวา ปญฺจวีสติสตํ ทุกฺขานุปสฺสนานีติฯ

อิจฺจสฺส อิมินา ทฺวิสตเภเทน อนิจฺจาทิสมฺมสเนน ปญฺจกฺขนฺเธ สมฺมสโต ตํ นยวิปสฺสนาสงฺขาตํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตสมฺมสนํ ถิรํ โหติฯ อิทํ ตาเวตฺถ ปาฬินยานุสาเรน สมฺมสนารมฺภวิธานํฯ

อินฺทฺริยติกฺขการณนวกกถา

[699] ยสฺส ปน เอวํ นยวิปสฺสนาย โยคํ กโรโตปิ นยวิปสฺสนา น สมฺปชฺชติ, เตน ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺติ – อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ ขยเมว ปสฺสติ, ตตฺถ จ สกฺกจฺจกิริยาย สมฺปาเทติ, สาตจฺจกิริยาย สมฺปาเทติ, สปฺปายกิริยาย สมฺปาเทติ, สมาธิสฺส จ นิมิตฺตคฺคาเหน, โพชฺฌงฺคานญฺจ อนุปวตฺตนตาย, กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตํ อุปฏฺฐาเปติ, ตตฺถ จ อภิภุยฺย เนกฺขมฺเมน, อนฺตรา จ อพฺโยสาเนนา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ นวนฺนํ อาการานํ วเสน อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ กตฺวา ปถวีกสิณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน สตฺต อสปฺปายานิ วชฺเชตฺวา สตฺต สปฺปายานิ เสวมาเนน กาเลน รูปํ สมฺมสิตพฺพํ, กาเลน อรูปํฯ รูปํ สมฺมสนฺเตน รูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ