20. มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

สมฺมสนญาณกถา

[692] อยํ มคฺโค, อยํ น มคฺโคติ เอวํ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ญตฺวา ฐิตํ ญาณํ ปน มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ

ตํ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสนสงฺขาตาย นยวิปสฺสนาย ตาว โยโค กรณีโยฯ กสฺมา? อารทฺธวิปสฺสกสฺส โอภาสาทิสมฺภเว มคฺคามคฺคญาณสมฺภวโตฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺส หิ โอภาสาทีสุ สมฺภูเตสุ มคฺคามคฺคญาณํ โหติ, วิปสฺสนาย จ กลาปสมฺมสนํ อาทิฯ ตสฺมา เอตํ กงฺขาวิตรณานนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํฯ อปิจ ยสฺมา ตีรณปริญฺญาย วตฺตมานาย มคฺคามคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตีรณปริญฺญา จ ญาตปริญฺญานนฺตรา, ตสฺมาปิ ตํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพฯ

[693] ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ติสฺโส หิ โลกิยปริญฺญา ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญา จฯ ยา สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํฯ ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํฯ ปหานปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.75)ฯ ตตฺถ ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา’’ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปญฺญา ญาตปริญฺญา นามฯ ‘‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน เตสํเยว ธมฺมานํ สามญฺญลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปญฺญา ตีรณปริญฺญา นามฯ เตสุเยว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสญฺญาทิปชหนวเสน ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปญฺญา ปหานปริญฺญา นามฯ

ตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺฐาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา ญาตปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิํ หิ อนฺตเร ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ กลาปสมฺมสนโต ปน ปฏฺฐาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิํ หิ อนฺตเร สามญฺญลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ

ภงฺคานุปสฺสนํ อาทิํ กตฺวา อุปริ ปหานปริญฺญาย ภูมิ ฯ ตโต ปฏฺฐาย หิ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ, วิรชฺชนฺโต ราคํ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ (ปฏิ. ม. 1.52) เอวํ นิจฺจสญฺญาทิปหานสาธิกานํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํฯ อิติ อิมาสุ ตีสุ ปริญฺญาสุ สงฺขารปริจฺเฉทสฺส เจว ปจฺจยปริคฺคหสฺส จ สาธิตตฺตา อิมินา โยคินา ญาตปริญฺญาว อธิคตา โหติ, อิตรา จ อธิคนฺตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา ตีรณปริญฺญาย วตฺตมานาย มคฺคามคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตีรณปริญฺญา จ ญาตปริญฺญานนฺตรา, ตสฺมาปิ ตํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพ’’ติฯ

[694] ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘กถํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํ? ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา…เป.… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํฯ ทุกฺขโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํฯ อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ…เป.… อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํฯ

‘‘จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํฯ ทุกฺขโต อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํฯ

‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ เวทนํ… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ…เป.… สมฺมสเน ญาณํฯ

‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ เวทนํ… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป.… นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ

‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ ภวปจฺจยา ชาติ…เป.… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ

‘‘ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํฯ ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.48)ฯ

เอตฺถ จ จกฺขุํ…เป.… ชรามรณนฺติ อิมินา เปยฺยาเลน ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตา ธมฺมา, ปญฺจกฺขนฺธา, ฉ ทฺวารานิ, ฉ อารมฺมณานิ, ฉ วิญฺญาณานิ, ฉ ผสฺสา, ฉ เวทนา, ฉ สญฺญา, ฉ เจตนา, ฉ ตณฺหา, ฉ วิตกฺกา, ฉ วิจารา, ฉ ธาตุโย, ทส กสิณานิ, ทฺวตฺติํสโกฏฺฐาสา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, พาวีสติ อินฺทฺริยานิ, ติสฺโส ธาตุโย, นว ภวา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตสฺโส อปฺปมญฺญา, จตสฺโส สมาปตฺติโย, ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานีติ อิเม ธมฺมราสโย สํขิตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

วุตฺตํ เหตํ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส –

‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺยํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิญฺเญยฺยํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺยํฯ รูปา… จกฺขุวิญฺญาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิญฺเญยฺยํฯ โสตํ…เป.… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิญฺเญยฺยํฯ

‘‘รูปํ…เป.… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… มโน… รูปา…เป.… ธมฺมา… จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส…เป.… มโนสมฺผสฺโส…ฯ

‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป.… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา… รูปสญฺญา…เป.… ธมฺมสญฺญา… รูปสญฺเจตนา…เป.… ธมฺมสญฺเจตนา… รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหา… รูปวิตกฺโก…เป.… ธมฺมวิตกฺโก… รูปวิจาโร…เป.… ธมฺมวิจาโร…ฯ

‘‘ปถวีธาตุ…เป.… วิญฺญาณธาตุ… ปถวีกสิณํ…เป.… วิญฺญาณกสิณํ… เกสา…เป.… มุตฺตํ… มตฺถลุงฺคํ…ฯ

‘‘จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมายตนํ… จกฺขุธาตุ…เป.… มโนธาตุ… มโนวิญฺญาณธาตุ… จกฺขุนฺทฺริยํ…เป.… อญฺญาตาวินฺทฺริยํ…ฯ

‘‘กามธาตุ… รูปธาตุ… อรูปธาตุ… กามภโว… รูปภโว… อรูปภโว… สญฺญาภโว… อสญฺญาภโว… เนวสญฺญานาสญฺญาภโว… เอกโวการภโว… จตุโวการภโว… ปญฺจโวการภโว…ฯ

‘‘ปฐมํ ฌานํ…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ… เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ…เป.… อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ… อวิชฺชา อภิญฺเญยฺยา…เป.… ชรามรณํ อภิญฺเญยฺย’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.3; สํ. นิ. 4.46)ฯ

ตํ ตตฺถ เอวํ วิตฺถาเรน วุตฺตตฺตา อิธ สพฺพํ เปยฺยาเลน สํขิตฺตํฯ เอวํ สํขิตฺเต ปเนตฺถ เย โลกุตฺตรา ธมฺมา อาคตา, เต อสมฺมสนุปคตฺตา อิมสฺมิํ อธิกาเร น คเหตพฺพาฯ เยปิ จ สมฺมสนุปคา , เตสุ เย ยสฺส ปากฏา โหนฺติ สุเขน ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ, เตสุ เตน สมฺมสนํ อารภิตพฺพํฯ

[695] ตตฺรายํ ขนฺธวเสน อารพฺภวิธานโยชนา – ยํกิญฺจิ รูปํ…เป.… สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํฯ ทุกฺขโต อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนนฺติฯ เอตฺตาวตา อยํ ภิกฺขุ ‘‘ยํกิญฺจิ รูป’’นฺติ เอวํ อนิยมนิทฺทิฏฺฐํ สพฺพมฺปิ รูปํ อตีตตฺติเกน เจว จตูหิ จ อชฺฌตฺตาทิทุเกหีติ เอกาทสหิ โอกาเสหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, อนิจฺจนฺติ สมฺมสติฯ

กถํ ? ปรโต วุตฺตนเยนฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.48)ฯ

ตสฺมา เอส ยํ อตีตํ รูปํ, ตํ ยสฺมา อตีเตเยว ขีณํ, นยิมํ ภวํ สมฺปตฺตนฺติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนฯ

ยํ อนาคตํ อนนฺตรภเว นิพฺพตฺติสฺสติ, ตมฺปิ ตตฺเถว ขียิสฺสติ, น ตโต ปรํ ภวํ คมิสฺสตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนฯ

ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ, ตมฺปิ อิเธว ขียติ, น อิโต คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนฯ

ยํ อชฺฌตฺตํ, ตมฺปิ อชฺฌตฺตเมว ขียติ, น พหิทฺธาภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนฯ

ยํ พหิทฺธา…เป.… โอฬาริกํ…เป.… สุขุมํ…เป.… หีนํ…เป.… ปณีตํ…เป.… ทูเร…เป.… สนฺติเก, ตมฺปิ ตตฺเถว ขียติ, น ทูรภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ สมฺมสติฯ

อิทํ สพฺพมฺปิ ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนา’’ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํฯ เภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติฯ

สพฺพเมว จ ตํ ทุกฺขํ ภยฏฺเฐนฯ ภยฏฺเฐนาติ สปฺปฏิภยตายฯ ยญฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ภยาวหํ โหติ สีโหปมสุตฺเต (สํ. นิ. 3.78; อ. นิ. 4.33) เทวานํ วิยฯ อิติ อิทมฺปิ ‘‘ทุกฺขํ ภยฏฺเฐนา’’ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํฯ เภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติฯ

ยถา จ ทุกฺขํ, เอวํ สพฺพมฺปิ ตํ อนตฺตา อสารกฏฺเฐนฯ อสารกฏฺเฐนาติ ‘‘อตฺตา นิวาสี การโก เวทโก สยํวสี’’ติ เอวํ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตสารสฺส อภาเวนฯ ยญฺหิ อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, ตํ อตฺตโนปิ อนิจฺจตํ วา อุทยพฺพยปีฬนํ วา วาเรตุํ น สกฺโกติ, กุโต ตสฺส การกาทิภาโวฯ เตนาห – ‘‘รูปญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺสฯ นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.59)ฯ

อิติ อิทมฺปิ ‘‘อนตฺตา อสารกฏฺเฐนา’’ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํฯ เภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติฯ เอส นโย เวทนาทีสุฯ

[696] ยํ ปน อนิจฺจํ, ตํ ยสฺมา นิยมโต สงฺขตาทิเภทํ โหติฯ เตนสฺส ปริยายทสฺสนตฺถํ, นานากาเรหิ วา มนสิการปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปุน ปาฬิ วุตฺตาฯ เอส นโย เวทนาทีสูติฯ

จตฺตารีสาการอนุปสฺสนากถา

[697] โส ตสฺเสว ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อนิจฺจทุกฺขานตฺตสมฺมสนสฺส ถิรภาวตฺถาย, ยํ ตํ ภควตา ‘‘กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติ, กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค –

‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต, สลฺลโต, อฆโต, อาพาธโต, ปรโต, ปโลกโต, อีติโต, อุปทฺทวโต, ภยโต, อุปสคฺคโต, จลโต, ปภงฺคุโต, อทฺธุวโต, อตาณโต, อเลณโต, อสรณโต, ริตฺตโต, ตุจฺฉโต, สุญฺญโต, อนตฺตโต, อาทีนวโต, วิปริณามธมฺมโต, อสารกโต, อฆมูลโต, วธกโต, วิภวโต, สาสวโต, สงฺขตโต, มารามิสโต, ชาติธมฺมโต, ชราธมฺมโต, พฺยาธิธมฺมโต, มรณธมฺมโต , โสกธมฺมโต, ปริเทวธมฺมโต, อุปายาสธมฺมโต, สํกิเลสิกธมฺมโต’’ติ (ปฏิ. ม. 3.37) –

จตฺตารีสาย อากาเรหิ,

‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 3.38) นเยน,

อนุโลมญาณํ วิภชนฺเตน ปเภทโต อนิจฺจาทิสมฺมสนํ วุตฺตํฯ ตสฺสาปิ วเสน อิเม ปญฺจกฺขนฺเธ สมฺมสติฯ