อิติ อฏฺฐารส ธาตุโย ทฺวาทสายตนานิ ปญฺจกฺขนฺธาติ สพฺเพปิ เตภูมเก ธมฺเม ขคฺเคน สมุคฺคํ วิวรมาโน วิย ยมกตาลกนฺทํ ผาลยมาโน วิย จ นามญฺจ รูปญฺจาติ ทฺเวธา ววตฺถเปติฯ นามรูปมตฺตโต อุทฺธํ อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เทโว วา พฺรหฺมา วา นตฺถีติ นิฏฺฐํ คจฺฉติฯ

สมฺพหุลสุตฺตนฺตสํสนฺทนา

[672] โส เอวํ ยาถาวสรสโต นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา สุฏฺฐุตรํ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล’’ติ อิมิสฺสา โลกสมญฺญาย ปหานตฺถาย สตฺตสมฺโมหสฺส สมติกฺกมตฺถาย อสมฺโมหภูมิยํ จิตฺตํ ฐปนตฺถาย สมฺพหุลสุตฺตนฺตวเสน ‘‘นามรูปมตฺตเมวิทํ, น สตฺโต, น ปุคฺคโล อตฺถี’’ติ เอตมตฺถํ สํสนฺเทตฺวา ววตฺถเปติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.171);

อปรมฺปิ วุตฺตํ, ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กฏฺฐญฺจ ปฏิจฺจ วลฺลิญฺจ ปฏิจฺจ มตฺติกญฺจ ปฏิจฺจ ติณญฺจ ปฏิจฺจ อากาโส ปริวาริโต อคารนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ, เอวเมว โข, อาวุโส, อฏฺฐิญฺจ ปฏิจฺจ นฺหารุญฺจ ปฏิจฺจ มํสญฺจ ปฏิจฺจ จมฺมญฺจ ปฏิจฺจ อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.306)ฯ

อปรมฺปิ วุตฺตํ –

‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จ;

นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาญฺญํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.171);

อุปมาหิ นามรูปวิภาวนา

[673] เอวํ อเนกสเตหิ สุตฺตนฺเตหิ นามรูปเมว ทีปิตํ, น สตฺโต น ปุคฺคโลฯ ตสฺมา ยถา อกฺขจกฺกปญฺชรอีสาทีสุ องฺคสมฺภาเรสุ เอเกนากาเรน สณฺฐิเตสุ รโถติ โวหารมตฺตํ โหติ, ปรมตฺถโต เอเกกสฺมิํ องฺเค อุปปริกฺขิยมาเน รโถ นาม นตฺถิฯ ยถา จ กฏฺฐาทีสุ เคหสมฺภาเรสุ เอเกนากาเรน อากาสํ ปริวาเรตฺวา ฐิเตสุ เคหนฺติ โวหารมตฺตํ โหติ, ปรมตฺถโต เคหํ นาม นตฺถิฯ ยถา จ องฺคุลิองฺคุฏฺฐาทีสุ เอเกนากาเรน ฐิเตสุ มุฏฺฐีติ โวหารมตฺตํ โหติฯ โทณิตนฺติอาทีสุ วีณาติฯ หตฺถิอสฺสาทีสุ เสนาติฯ ปาการเคหโคปุราทีสุ นครนฺติฯ ขนฺธสาขาปลาสาทีสุ เอเกนากาเรน ฐิเตสุ รุกฺโขติ โวหารมตฺตํ โหติ, ปรมตฺถโต เอเกกสฺมิํ อวยเว อุปปริกฺขิยมาเน รุกฺโข นาม นตฺถิฯ เอวเมวํ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สติ ‘‘สตฺโต, ปุคฺคโล’’ติ โวหารมตฺตํ โหติ, ปรมตฺถโต เอเกกสฺมิํ ธมฺเม อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘อสฺมีติ วา อหนฺติ วา’’ติ คาหสฺส วตฺถุภูโต สตฺโต นาม นตฺถิฯ ปรมตฺถโต ปน นามรูปมตฺตเมว อตฺถีติฯ เอวํ ปสฺสโต หิ ทสฺสนํ ยถาภูตทสฺสนํ นาม โหติฯ

[674] โย ปเนตํ ยถาภูตทสฺสนํ ปหาย ‘‘สตฺโต อตฺถี’’ติ คณฺหาติฯ โส ตสฺส วินาสํ อนุชาเนยฺย อวินาสํ วาฯ อวินาสํ อนุชานนฺโต สสฺสเต ปตติฯ วินาสํ อนุชานนฺโต อุจฺเฉเท ปตติฯ กสฺมา? ขีรนฺวยสฺส ทธิโน วิย ตทนฺวยสฺส อญฺญสฺส อภาวโตฯ โส ‘‘สสฺสโต สตฺโต’’ติ คณฺหนฺโต โอลียติ นามฯ ‘‘อุจฺฉิชฺชตี’’ติ คณฺหนฺโต อติธาวติ นามฯ เตนาห ภควา –

‘‘ทฺวีหิ, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิตา เทวมนุสฺสา โอลียนฺติ เอเก, อติธาวนฺติ เอเก, จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเก? ภวารามา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา ภวรตา ภวสมุทิตาฯ เตสํ ภวนิโรธาย ธมฺเม เทสิยมาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ นปฺปสีทติ น สนฺติฏฺฐติ นาธิมุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเกฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเก? ภเวเนว โข ปเนเก อฏฺฏียมานา หรายมานา ชิคุจฺฉมานา วิภวํ อภินนฺทนฺติ, ยโต กิร โภ อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํมรณา, เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตํ, เอตํ ยาถาวนฺติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเกฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต ปสฺสนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภูตํ ภูตโต ปสฺสติ, ภูตํ ภูตโต ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต ปสฺสนฺตี’’ติ (อิติวุ. 49)ฯ