18. ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทโส

นามรูปปริคฺคหกถา

[662] อิทานิ ยา ‘‘อิเมสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ญาณปริจยํ กตฺวา ‘สีลวิสุทฺธิ เจว จิตฺตวิสุทฺธิ จา’ติ ทฺเว มูลภูตา วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตพฺพา’’ติ วุตฺตาฯ ตตฺถ สีลวิสุทฺธิ นาม สุปริสุทฺธํ ปาติโมกฺขสํวราทิจตุพฺพิธํ สีลํ, ตญฺจ สีลนิทฺเทเส วิตฺถาริตเมวฯ จิตฺตวิสุทฺธิ นาม สอุปจารา อฏฺฐ สมาปตฺติโย, ตาปิ จิตฺตสีเสน วุตฺตสมาธินิทฺเทเส สพฺพากาเรน วิตฺถาริตา เอวฯ ตสฺมา ตา ตตฺถ วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปน ปญฺจ วิสุทฺธิโย สรีร’’นฺติ, ตตฺถ นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ นามฯ

[663] ตํ สมฺปาเทตุกาเมน สมถยานิเกน ตาว ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสสรูปารูปาวจรชฺฌานานํ อญฺญตรโต วุฏฺฐาย วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ, ตํสมฺปยุตฺตา จ ธมฺมา ลกฺขณรสาทิวเสน ปริคฺคเหตพฺพาฯ ปริคฺคเหตฺวา สพฺพมฺเปตํ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นมนฏฺเฐน นามนฺติ ววตฺถเปตพฺพํฯ

ตโต ยถา นาม ปุริโส อนฺโตเคเห สปฺปํ ทิสฺวา ตํ อนุพนฺธมาโน ตสฺส อาสยํ ปสฺสติ, เอวเมว อยมฺปิ โยคาวจโร ตํ นามํ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิทํ นามํ กิํ นิสฺสาย ปวตฺตตี’’ติ ปริเยสมาโน ตสฺส นิสฺสยํ หทยรูปํ ปสฺสติฯ ตโต หทยรูปสฺส นิสฺสยภูตานิ, ภูตนิสฺสิตานิ จ เสสุปาทายรูปานีติ รูปํ ปริคฺคณฺหาติฯ โส สพฺพมฺเปตํ รุปฺปนโต รูปนฺติ ววตฺถเปติฯ ตโต นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูปนฺติ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติฯ

[664] สุทฺธวิปสฺสนายานิโก ปน อยเมว วา สมถยานิโก จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานํ อญฺญตรมุขวเสน สงฺเขปโต วา วิตฺถารโต วา จตสฺโส ธาตุโย ปริคฺคณฺหาติฯ

อถสฺส ยาถาวสรสลกฺขณโต อาวิภูตาสุ ธาตูสุ กมฺมสมุฏฺฐานมฺหิ ตาว เกเส ‘‘จตสฺโส ธาตุโย, วณฺโณ, คนฺโธ, รโส, โอชา, ชีวิตํ, กายปฺปสาโท’’ติ เอวํ กายทสกวเสน ทส รูปานิ, ตตฺเถว ภาวสฺส อตฺถิตาย ภาวทสกวเสน ทส, ตตฺเถว อาหารสมุฏฺฐานํ โอชฏฺฐมกํ, อุตุสมุฏฺฐานํ, จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ อปรานิปิ จตุวีสตีติ เอวํ จตุสมุฏฺฐาเนสุ จตุวีสติโกฏฺฐาเสสุ จตุจตฺตาลีส จตุจตฺตาลีส รูปานิ, เสโท, อสฺสุ, เขโฬ, สิงฺฆาณิกาติ อิเมสุ ปน จตูสุ อุตุจิตฺตสมุฏฺฐาเนสุ ทฺวินฺนํ โอชฏฺฐมกานํ วเสน โสฬส โสฬส รูปานิ, อุทริยํ, กรีสํ, ปุพฺโพ, มุตฺตนฺติ อิเมสุ จตูสุ อุตุสมุฏฺฐาเนสุ อุตุสมุฏฺฐานสฺเสว โอชฏฺฐมกสฺส วเสน อฏฺฐ อฏฺฐ รูปานิ ปากฏานิ โหนฺตีติฯ เอส ตาว ทฺวตฺติํสากาเร นโยฯ

เย ปน อิมสฺมิํ ทฺวตฺติํสากาเร อาวิภูเต อปเร ทส อาการา อาวิภวนฺติฯ ตตฺถ อสิตาทิปริปาจเก ตาว กมฺมเช เตโชโกฏฺฐาสมฺหิ โอชฏฺฐมกญฺเจว ชีวิตญฺจาติ นว รูปานิ, ตถา จิตฺตเช อสฺสาสปสฺสาสโกฏฺฐาเสปิ โอชฏฺฐมกญฺเจว สทฺโท จาติ นว, เสเสสุ จตุสมุฏฺฐาเนสุ อฏฺฐสุ ชีวิตนวกญฺเจว ตีณิ จ โอชฏฺฐมกานีติ เตตฺติํส รูปานิ ปากฏานิ โหนฺติฯ

ตสฺเสวํ วิตฺถารโต ทฺวาจตฺตาลีสาการวเสน อิเมสุ ภูตุปาทายรูเปสุ ปากเฏสุ ชาเตสุ วตฺถุทฺวารวเสน ปญฺจ จกฺขุทสกาทโย, หทยวตฺถุทสกญฺจาติ อปรานิปิ สฏฺฐิรูปานิ ปากฏานิ โหนฺติฯ โส สพฺพานิปิ ตานิ รุปฺปนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา ‘‘เอตํ รูป’’นฺติ ปสฺสติฯ

ตสฺเสวํ ปริคฺคหิตรูปสฺส ทฺวารวเสน อรูปธมฺมา ปากฏา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานิ, ติสฺโส มโนธาตุโย, อฏฺฐสฏฺฐิ มโนวิญฺญาณธาตุโยติ เอกาสีติ โลกิยจิตฺตานิ, อวิเสเสน จ เตหิ จิตฺเตหิ สหชาโต ผสฺโส, เวทนา, สญฺญา, เจตนา, ชีวิตํ, จิตฺตฏฺฐิติ, มนสิกาโรติ อิเม สตฺต สตฺต เจตสิกาติฯ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ปน เนว สุทฺธวิปสฺสกสฺส , น สมถยานิกสฺส ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ อนธิคตตฺตาติฯ โส สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม นมนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา ‘‘เอตํ นาม’’นฺติ ปสฺสติฯ เอวเมโก จตุธาตุววตฺถานมุเขน วิตฺถารโต นามรูปํ ววตฺถเปติฯ

[665] อปโร อฏฺฐารสธาตุวเสนฯ กถํ? อิธ ภิกฺขุ อตฺถิ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว จกฺขุธาตุ…เป.… มโนวิญฺญาณธาตูติ ธาตุโย อาวชฺชิตฺวา ยํ โลโก เสตกณฺหมณฺฑลวิจิตฺตํ อายตวิตฺถตํ อกฺขิกูปเก นฺหารุสุตฺตเกน อาพทฺธํ มํสปิณฺฑํ ‘‘จกฺขู’’ติ สญฺชานาติ, ตํ อคฺคเหตฺวา ขนฺธนิทฺเทเส อุปาทารูเปสุ วุตฺตปฺปการํ จกฺขุปสาทํ ‘‘จกฺขุธาตู’’ติ ววตฺถเปติฯ

ยานิ ปนสฺส นิสฺสยภูตา จตสฺโส ธาตุโย, ปริวารกานิ จตฺตาริ วณฺณ-คนฺธ-รส-โอชา-รูปานิ, อนุปาลกํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ นว สหชาตรูปานิ, ตตฺเถว ฐิตานิ กายทสกภาวทสกวเสน วีสติ กมฺมชรูปานิ, อาหารสมุฏฺฐานาทีนํ ติณฺณํ โอชฏฺฐมกานํ วเสน จตุวีสติ อนุปาทินฺนรูปานีติ เอวํ เสสานิ เตปณฺณาส รูปานิ โหนฺติ, น ตานิ จ ‘‘จกฺขุธาตู’’ติ ววตฺถเปติฯ เอส นโย โสตธาตุอาทีสุปิฯ กายธาตุยํ ปน อวเสสานิ เตจตฺตาลีส รูปานิ โหนฺติฯ เกจิ ปน อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานานิ สทฺเทน สห นว นว กตฺวา ปญฺจจตฺตาลีสาติ วทนฺติฯ

อิติ อิเม ปญฺจ ปสาทา, เตสญฺจ วิสยา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา ปญฺจาติ ทส รูปานิ ทส ธาตุโย โหนฺติฯ อวเสสรูปานิ ธมฺมธาตุเยว โหนฺติฯ จกฺขุํ ปน นิสฺสาย รูปํ อารพฺภ ปวตฺตํ จิตฺตํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ นามาติ เอวํ ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานิ ปญฺจ วิญฺญาณธาตุโย โหนฺติฯ ตีณิ มโนธาตุจิตฺตานิ เอกา มโนธาตุ, อฏฺฐสฏฺฐิ มโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตานิ มโนวิญฺญาณธาตูติ สพฺพานิปิ เอกาสีติ โลกิยจิตฺตานิ สตฺต วิญฺญาณธาตุโยฯ ตํสมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย ธมฺมธาตูติ เอวเมตฺถ อฑฺเฒกาทส ธาตุโย รูปํ, อฑฺฒฏฺฐมา ธาตุโย นามนฺติ เอวเมโก อฏฺฐารสธาตุวเสน นามรูปํ ววตฺถเปติฯ

[666] อปโร ทฺวาทสายตนวเสนฯ กถํ? จกฺขุธาตุยํ วุตฺตนเยเนว ฐเปตฺวา เตปณฺณาส รูปานิ จกฺขุปสาทมตฺตํ ‘‘จกฺขายตน’’นฺติ ววตฺถเปติฯ

ตตฺถ วุตฺตนเยเนว จ โสตฆานชิวฺหากายธาตุโย ‘‘โสตฆานชิวฺหากายายตนานี’’ติ, เตสํ วิสยภูเต ปญฺจธมฺเม ‘‘รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนานี’’ติ , โลกิยสตฺตวิญฺญาณธาตุโย ‘‘มนายตน’’นฺติ, ตํสมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย เสสรูปญฺจ ‘‘ธมฺมายตน’’นฺติ เอวเมตฺถ อฑฺเฒกาทส อายตนานิ รูปํ, ทิยฑฺฒอายตนานิ นามนฺติ เอวเมโก ทฺวาทสายตนวเสน นามรูปํ ววตฺถเปติฯ

[667] อปโร ตโต สํขิตฺตตรํ ขนฺธวเสน ววตฺถเปติฯ กถํ? อิธ ภิกฺขุ อิมสฺมิํ สรีเร จตุสมุฏฺฐานา จตสฺโส ธาตุโย, ตํนิสฺสิโต วณฺโณ, คนฺโธ, รโส, โอชา, จกฺขุปสาทาทโย ปญฺจ ปสาทา, วตฺถุรูปํ, ภาโว, ชีวิตินฺทฺริยํ, ทฺวิสมุฏฺฐาโน สทฺโทติ อิมานิ สตฺตรส รูปานิ สมฺมสนุปคานิ นิปฺผนฺนานิ รูปรูปานิฯ กายวิญฺญตฺติ, วจีวิญฺญตฺติ, อากาสธาตุ, รูปสฺส ลหุตา, มุทุตา, กมฺมญฺญตา, อุปจโย, สนฺตติ, ชรตา, อนิจฺจตาติ อิมานิ ปน ทส รูปานิ น สมฺมสนุปคานิ, อาการวิการอนฺตรปริจฺเฉทมตฺตกานิ, น นิปฺผนฺนรูปานิ, น รูปรูปานิฯ อปิจ โข รูปานํ อาการวิการอนฺตรปริจฺเฉทมตฺตโต รูปนฺติ สงฺขํ คตานิฯ อิติ สพฺพานิ เปตานิ สตฺตวีสติ รูปานิ รูปกฺขนฺโธ, เอกาสีติยา โลกิยจิตฺเตหิ สทฺธิํ อุปฺปนฺนา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติฯ อิติ รูปกฺขนฺโธ รูปํ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา นามนฺติ เอวเมโก ปญฺจกฺขนฺธวเสน นามรูปํ ววตฺถเปติฯ

[668] อปโร ‘‘ยํกิญฺจิ รูปํ สพฺพํ รูปํ จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ (ม. นิ. 1.347; อ. นิ. 11.17) เอวํ สํขิตฺเตเนว อิมสฺมิํ อตฺตภาเว รูปํ ปริคฺคเหตฺวา, ตถา มนายตนญฺเจว ธมฺมายตเนกเทสญฺจ นามนฺติ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘อิติ อิทญฺจ นามํ อิทญฺจ รูปํ, อิทํ วุจฺจติ นามรูป’’นฺติ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติฯ

[669] สเจ ปนสฺส เตน เตน มุเขน รูปํ ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ปริคฺคณฺหโต สุขุมตฺตา อรูปํ น อุปฏฺฐาติ, เตน ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพํฯ ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ, ตถา ตถา ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติฯ

ยถา หิ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อปริสุทฺเธ อาทาเส มุขนิมิตฺตํ โอโลเกนฺตสฺส นิมิตฺตํ น ปญฺญายติ, โส ‘‘นิมิตฺตํ น ปญฺญายตี’’ติ น อาทาสํ ฉฑฺเฑติ, อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชติ ฯ ตสฺส ปริสุทฺเธ อาทาเส นิมิตฺตํ สยเมว ปากฏํ โหติฯ ยถา จ เตลตฺถิโก ติลปิฏฺฐํ โทณิยํ อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผเสตฺวา เอกวารํ ทฺเววารํ ปีฬนมตฺเตน เตเล อนิกฺขมนฺเต น ติลปิฏฺฐํ ฉฑฺเฑติ, อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ อุณฺโหทเกน ปริปฺโผเสตฺวา มทฺทิตฺวา ปีเฬติฯ ตสฺเสวํ กโรโต วิปฺปสนฺนํ ติลเตลํ นิกฺขมติฯ ยถา วา ปน อุทกํ ปสาเทตุกาโม กตกฏฺฐิํ คเหตฺวา อนฺโตฆเฏ หตฺถํ โอตาเรตฺวา เอกทฺเววาเร ฆํสนมตฺเตน อุทเก อวิปฺปสีทนฺเต น กตกฏฺฐิํ ฉฑฺเฑติ, อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ ฆํสติฯ ตสฺเสวํ กโรนฺตสฺส กลลกทฺทมํ สนฺนิสีทติฯ อุทกํ อจฺฉํ โหติ วิปฺปสนฺนํ, เอวเมวํ เตน ภิกฺขุนา ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพํฯ

ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ, ตถา ตถา ตปฺปจฺจนีกกิเลสา สนฺนิสีทนฺติ, กทฺทมุปริ อุทกํ วิย จิตฺตํ ปสนฺนํ โหติฯ ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติฯ เอวํ อญฺญาหิปิ อุจฺฉุโจรโคณทธิมจฺฉาทีหิ อุปมาหิ อยมตฺโถ ปกาเสตพฺโพฯ

อรูปธมฺมานํ อุปฏฺฐานาการกถา

[670] เอวํ สุวิสุทฺธรูปปริคฺคหสฺส ปนสฺส อรูปธมฺมา ตีหิ อากาเรหิ อุปฏฺฐหนฺติ ผสฺสวเสน วา เวทนาวเสน วา วิญฺญาณวเสน วาฯ กถํ? เอกสฺส ตาว ‘‘ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติอาทินา นเยน ธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, สทฺธิํ ผสฺเสน เจตนา สงฺขารกฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺฐาติฯ ตถา ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา…เป.… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.307) ปฐมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ…เป.… จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺฐาติฯ เอวํ อรูปธมฺมา ผสฺสวเสน อุปฏฺฐหนฺติฯ