ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว, ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺฐสฺส จ พาลชนสฺส ชรามรณาภิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อนภิสมฺพนฺธา วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติฯ ตสฺมา อยมฺปิ ชาติ ชรามรณสฺส เจว โสกาทีนญฺจ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพาฯ สา ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา เอกธาว ปจฺจโย โหตีติฯ

อยํ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติอาทีสุ วิตฺถารกถาฯ

ภวจกฺกกถา

[652] ยสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย อวสาเน วุตฺตา, ตสฺมา ยา สา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอวเมตสฺส ภวจกฺกสฺส อาทิมฺหิ วุตฺตา, สา,

โสกาทีหิ อวิชฺชา, สิทฺธา ภวจกฺกมวิทิตาทิมิทํ;

การกเวทกรหิตํ, ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญํฯ

สตตํ สมิตํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ

กถํ ปเนตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา, กถมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทิ, กถํ การกเวทกรหิตํ, กถํ ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญนฺติ เจ? เอตฺถ หิ โสกโทมนสฺสุปายาสา อวิชฺชาย อวิโยคิโน, ปริเทโว จ นาม มูฬฺหสฺสาติ เตสุ ตาว สิทฺเธสุ สิทฺธา โหติ อวิชฺชาฯ อปิจ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) วุตฺตํฯ อาสวสมุทยา เจเต โสกาทโย โหนฺติฯ

กถํ? วตฺถุกามวิโยเค ตาว โสโก กามาสวสมุทยา โหติฯ ยถาห –

‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติฯ (สุ. นิ. 773);

ยถา จาห – ‘‘กามโต ชายติ โสโก’’ติฯ (ธ. ป. 215)ฯ

สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺฐาสวสมุทยา โหนฺติฯ ยถาห –

‘‘ตสฺส ‘อหํ รูปํ มม รูป’นฺติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน รูปวิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ (สํ. นิ. 3.1)ฯ

ยถา จ ทิฏฺฐาสวสมุทยา, เอวํ ภวาสวสมุทยาปิฯ ยถาห –

‘‘เยปิ เต เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺฐิติกา, เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภยํ สนฺตาสํ สํเวคมาปชฺชนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.78)ฯ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา มรณภเยน สนฺตชฺชิตานํ เทวานํ วิยฯ

ยถา จ ภวาสวสมุทยา, เอวํ อวิชฺชาสวสมุทยาปิฯ ยถาห –

‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล ติวิธํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ (ม. นิ. 3.246)ฯ

อิติ ยสฺมา อาสวสมุทยา เอเต ธมฺมา โหนฺติ, ตสฺมา เอเต สิชฺฌมานา อวิชฺชาย เหตุภูเต อาสเว สาเธนฺติฯ อาสเวสุ จ สิทฺเธสุ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาปิ สิทฺธาว โหตีติฯ เอวํ ตาเวตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

ยสฺมา ปน เอวํ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาย สิทฺธาย ปุน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ เอวํ เหตุผลปรมฺปราย ปริโยสานํ นตฺถิฯ ตสฺมา ตํ เหตุผลสมฺพนฺธวเสน ปวตฺตํ ทฺวาทสงฺคํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ สิทฺธํ โหติฯ

เอวํ สติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อิทํ อาทิมตฺตกถนํ วิรุชฺฌตีติ เจฯ นยิทํ อาทิมตฺตกถนํฯ ปธานธมฺมกถนํ ปเนตํฯ ติณฺณนฺนํ หิ วฏฺฏานํ อวิชฺชา ปธานาฯ อวิชฺชาคฺคหเณน หิ อวเสสกิเลสวฏฺฏญฺจ กมฺมาทีนิ จ พาลํ ปลิโพเธนฺติฯ สปฺปสิรคฺคหเณน เสสสปฺปสรีรํ วิย พาหํฯ อวิชฺชาสมุจฺเฉเท ปน กเต เตหิ วิโมกฺโข โหติ ฯ สปฺปสิรจฺเฉเท กเต ปลิโพธิตพาหาวิโมกฺโข วิยฯ ยถาห – ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทิ (สํ. นิ. 2.1; มหาว. 1)ฯ อิติ ยํ คณฺหโต พนฺโธ, มุจฺจโต จ โมกฺโข โหติ, ตสฺส ปธานธมฺมสฺส กถนมิทํ, น อาทิมตฺตกถนนฺติฯ เอวมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ เวทิตพฺพํฯ

ตยิทํ ยสฺมา อวิชฺชาทีหิ การเณหิ สงฺขาราทีนํ ปวตฺติ, ตสฺมา ตโต อญฺเญน ‘‘พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา เสฏฺโฐ สชิตา’’ติ (ที. นิ. 1.42) เอวํ ปริกปฺปิเตน พฺรหฺมาทินา วา สํสารสฺส การเกน, ‘‘โส โข ปน เม อยํ อตฺตา วโท เวเทยฺโย’’ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา สุขทุกฺขานํ เวทเกน รหิตํฯ อิติ การกเวทกรหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา อุทยพฺพยธมฺมกตฺตา ธุวภาเวน, สํกิลิฏฺฐตฺตา สํกิเลสิกตฺตา จ สุภภาเวน, อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สุขภาเวน, ปจฺจยายตฺตวุตฺติตฺตา วสวตฺตนภูเตน อตฺตภาเวน จ สุญฺญาฯ ตถา สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิฯ ยสฺมา วา อวิชฺชา น อตฺตา, น อตฺตโน, น อตฺตนิ, น อตฺตวตีฯ ตถา สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิฯ ตสฺมา ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญเมตํ ภวจกฺกนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[653] เอวญฺจ วิทิตฺวา ปุน,

ตสฺสาวิชฺชาตณฺหา, มูลมตีตาทโย ตโย กาลา;

ทฺเว อฏฺฐ ทฺเว เอว จ, สรูปโต เตสุ องฺคานิฯ

ตสฺส โข ปเนตสฺส ภวจกฺกสฺส อวิชฺชา ตณฺหา จาติ ทฺเว ธมฺมา มูลนฺติ เวทิตพฺพาฯ ตเทตํ ปุพฺพนฺตาหรณโต อวิชฺชามูลํ เวทนาวสานํ, อปรนฺตสนฺตานโต ตณฺหามูลํ ชรามรณาวสานนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ ปุริมํ ทิฏฺฐิจริตวเสน วุตฺตํ, ปจฺฉิมํ ตณฺหาจริตวเสนฯ ทิฏฺฐิจริตานํ หิ อวิชฺชา, ตณฺหาจริตานญฺจ ตณฺหา สํสารนายิกาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสมุคฺฆาตาย วา ปฐมํ, ผลุปฺปตฺติยา เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโต, สสฺสตทิฏฺฐิสมุคฺฆาตาย ทุติยํ, อุปฺปนฺนานํ ชรามรณปฺปกาสนโตฯ คพฺภเสยฺยกวเสน วา ปุริมํ, อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโต, โอปปาติกวเสน ปจฺฉิมํ, สหุปฺปตฺติทีปนโตฯ

อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตา จสฺส ตโย กาลาฯ เตสุ ปาฬิยํ สรูปโต อาคตวเสน ‘‘อวิชฺชา, สงฺขารา จา’’ติ ทฺเว องฺคานิ อตีตกาลานิฯ วิญฺญาณาทีนิ ภวาวสานานิ อฏฺฐ ปจฺจุปฺปนฺนกาลานิฯ ชาติ เจว ชรามรณญฺจ ทฺเว อนาคตกาลานีติ เวทิตพฺพานิฯ

[654] ปุน ,

‘‘เหตุผลเหตุปุพฺพก-ติสนฺธิจตุเภทสงฺคหญฺเจตํ;

วีสติ อาการารํ, ติวฏฺฏมนวฏฺฐิตํ ภมติ’’ฯ

อิติปิ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ สงฺขารานญฺจ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ นามฯ เวทนาย จ ตณฺหาย จ อนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ นามฯ ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธีติ เอวมิทํ เหตุผลเหตุปุพฺพกติสนฺธีติ เวทิตพฺพํฯ

สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตา ปนสฺส จตฺตาโร สงฺคหา โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺคโหฯ วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโยฯ ตณฺหุปาทานภวา ตติโยฯ ชาติชรามรณํ จตุตฺโถติฯ เอวมิทํ จตุเภทสงฺคหนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อตีเต เหตโว ปญฺจ, อิทานิ ผลปญฺจกํ;

อิทานิ เหตโว ปญฺจ, อายติํ ผลปญฺจกนฺติฯ

เอเตหิ ปน วีสติยา อาการสงฺขาเตหิ อเรหิ วีสติอาการารนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ อตีเต เหตโว ปญฺจาติ อวิชฺชา สงฺขารา จาติ อิเม ตาว ทฺเว วุตฺตา เอวฯ ยสฺมา ปน อวิทฺวา ปริตสฺสติ, ปริตสฺสิโต อุปาทิยติ, ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโวฯ ตสฺมา ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโวติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมิํ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.47)ฯ

ตตฺถ ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริเม กมฺมภเว, อตีตชาติยํ กมฺมภเว กริยมาเนติ อตฺโถฯ โมโห อวิชฺชาติ โย ตทา ทุกฺขาทีสุ โมโห, เยน มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชาฯ อายูหนา สงฺขาราติ ตํ กมฺมํ กโรโต ยา ปุริมเจตนาโย, ยถา ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ ทานุปกรณานิ สชฺเชนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโยฯ ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาปยโต เจตนา ภโวติ วุจฺจติฯ

เอกาวชฺชเนสุ วา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหนา สงฺขารา นาม ฯ สตฺตเม ภโวฯ ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโวฯ สมฺปยุตฺตา อายูหนา สงฺขารา นามฯ นิกนฺติ ตณฺหาติ ยา กมฺมํ กโรนฺตสฺส ผเล อุปปตฺติภเว นิกามนา ปตฺถนา, สา ตณฺหา นามฯ อุปคมนํ อุปาทานนฺติ ยํ กมฺมภวสฺส ปจฺจยภูตํ ‘‘อิทํ กตฺวา อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน กาเม เสวิสฺสามิ อุจฺฉิชฺชิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตํ อุปคมนํ คหณํ ปรามสนํ, อิทํ อุปาทานํ นามฯ เจตนา ภโวติ อายูหนาวสาเน วุตฺตา เจตนา ภโวติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ผลปญฺจกนฺติ วิญฺญาณาทิเวทนาวสานํ ปาฬิยํ อาคตเมวฯ ยถาห – ‘‘อิธ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา, อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมิํ ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. 1.47)ฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณนฺติ ยํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ, ตํ วิญฺญาณํฯ โอกฺกนฺติ นามรูปนฺติ ยา คพฺเภ รูปารูปธมฺมานํ โอกฺกนฺติ อาคนฺตฺวา ปวิสนํ วิย, อิทํ นามรูปํฯ ปสาโท อายตนนฺติ อิทํ จกฺขาทิปญฺจายตนวเสน วุตฺตํฯ ผุฏฺโฐ ผสฺโสติ โย อารมฺมณํ ผุฏฺโฐ ผุสนฺโต อุปฺปนฺโน, อยํ ผสฺโสฯ เวทยิตํ เวทนาติ ยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน วา สฬายตนปจฺจเยน วา ผสฺเสน สห อุปฺปนฺนํ วิปากเวทยิตํ, สา เวทนาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ เหตโว ปญฺจาติ ตณฺหาทโย ปาฬิยํ อาคตา ตณฺหุปาทานภวาฯ ภเว ปน คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคา ตํสมฺปยุตฺตา วา สงฺขารา คหิตาว โหนฺติฯ ตณฺหุปาทานคฺคหเณน จ ตํสมฺปยุตฺตา, ยาย วา มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชา คหิตาว โหตีติฯ เอวํ ปญฺจฯ เตนาห ‘‘อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโวติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมิํ อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.47)ฯ ตตฺถ อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานนฺติ ปริปกฺกายตนสฺส กมฺมกรณกาเล สมฺโมโห ทสฺสิโตฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อายติํ ผลปญฺจกนฺติ วิญฺญาณาทีนิ ปญฺจฯ ตานิ ชาติคฺคหเณน วุตฺตานิฯ ชรามรณํ ปน เตสํเยว ชรามรณํฯ

เตนาห – ‘‘อายติํ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ , โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา, อิเม ปญฺจ ธมฺมา อายติํ อุปปตฺติภวสฺมิํ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.47)ฯ เอวมิทํ วีสติ อาการารํ โหติฯ

ติวฏฺฏมนวฏฺฐิตํ ภมตีติ เอตฺถ ปน สงฺขารภวา กมฺมวฏฺฏํ, อวิชฺชาตณฺหุปาทานานิ กิเลสวฏฺฏํ, วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา วิปากวฏฺฏนฺติ อิเมหิ ตีหิ วฏฺเฏหิ ติวฏฺฏมิทํ ภวจกฺกํ ยาว กิเลสวฏฺฏํ น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว อนุปจฺฉินฺนปจฺจยตฺตา อนวฏฺฐิตํ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตนโต ภมติเยวาติ เวทิตพฺพํฯ

[655] ตยิทเมวํ ภมมานํ,

สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา, วารณา อุปมาหิ จ;

คมฺภีรนยเภทา จ, วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

ตตฺถ ยสฺมา กุสลากุสลํ กมฺมํ อวิเสเสน สมุทยสจฺจนฺติ สจฺจวิภงฺเค วุตฺตํ, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อวิชฺชาย สงฺขารา ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํฯ สงฺขาเรหิ วิญฺญาณํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจํฯ

วิญฺญาณาทีหิ นามรูปาทีนิ วิปากเวทนาปริโยสานานิ ปฐมสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจํฯ เวทนาย ตณฺหา ปฐมสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํฯ ตณฺหาย อุปาทานํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํฯ อุปาทานโต ภโว ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปฐมทุติยสจฺจทฺวยํฯ ภวโต ชาติ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจํฯ ชาติยา ชรามรณํ ปฐมสจฺจปฺปภวํ ปฐมสจฺจนฺติ เอวํ ตาวิทํ สจฺจปฺปภวโต วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

[656] ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา วตฺถูสุ จ สตฺเต สมฺโมเหติ, ปจฺจโย จ โหติ สงฺขารานํ ปาตุภาวายฯ ตถา สงฺขารา สงฺขตญฺจ อภิสงฺขโรนฺติ, ปจฺจยา จ โหนฺติ วิญฺญาณสฺสฯ วิญฺญาณมฺปิ วตฺถุญฺจ ปฏิวิชานาติ, ปจฺจโย จ โหติ นามรูปสฺสฯ นามรูปมฺปิ อญฺญมญฺญญฺจ อุปตฺถมฺเภติ, ปจฺจโย จ โหติ สฬายตนสฺสฯ สฬายตนมฺปิ สวิสเย จ ปวตฺตติ, ปจฺจโย จ โหติ ผสฺสสฺสฯ ผสฺโสปิ อารมฺมณญฺจ ผุสติ, ปจฺจโย จ โหติ เวทนายฯ เวทนาปิ อารมฺมณรสญฺจ อนุภวติ, ปจฺจโย จ โหติ ตณฺหายฯ ตณฺหาปิ รชฺชนีเย จ ธมฺเม รชฺชติ, ปจฺจโย จ โหติ อุปาทานสฺสฯ อุปาทานมฺปิ อุปาทานิเย จ ธมฺเม อุปาทิยติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวสฺสฯ ภโวปิ นานาคตีสุ จ วิกฺขิปติ, ปจฺจโย จ โหติ ชาติยาฯ ชาติปิ ขนฺเธ จ ชเนติ เตสํ อภินิพฺพตฺติภาเวน ปวตฺตตฺตา, ปจฺจโย จ โหติ ชรามรณสฺสฯ ชรามรณมฺปิ ขนฺธานํ ปากเภทภาวญฺจ อธิติฏฺฐติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวาย โสกาทีนํ อธิฏฺฐานตฺตาฯ ตสฺมา สพฺพปเทสุ ทฺเวธา ปวตฺติกิจฺจโตปิ อิทํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

[657] ยสฺมา เจตฺถ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อิทํ การกทสฺสนนิวารณํฯ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ อตฺตสงฺกนฺติทสฺสนนิวารณํฯ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ ‘‘อตฺตา’’ติปริกปฺปิตวตฺถุเภททสฺสนโต ฆนสญฺญานิวารณํฯ นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทิ อตฺตา ปสฺสติ…เป.… วิชานาติ, ผุสติ, เวทยติ, ตณฺหิยติ, อุปาทิยติ, ภวติ, ชายติ, ชียติ, มียตีติเอวมาทิทสฺสนนิวารณํฯ ตสฺมา มิจฺฉาทสฺสนนิวารณโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

[658] ยสฺมา ปเนตฺถ สลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสน ธมฺมานํ อทสฺสนโต อนฺโธ วิย อวิชฺชาฯ อนฺธสฺส อุปกฺขลนํ วิย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราฯ อุปกฺขลิตสฺส ปตนํ วิย สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํฯ ปติตสฺส คณฺฑปาตุภาโว วิย วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํฯ คณฺฑเภทปีฬกา วิย นามรูปปจฺจยา สฬายตนํฯ คณฺฑปีฬกาฆฏฺฏนํ วิย สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสฯ ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิย ผสฺสปจฺจยา เวทนา, ทุกฺขสฺส ปฏิการาภิลาโส วิย เวทนาปจฺจยา ตณฺหาฯ ปฏิการาภิลาเสน อสปฺปายคฺคหณํ วิย ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํฯ อุปาทิณฺณอสปฺปายาเลปนํ วิย อุปาทานปจฺจยา ภโวฯ อสปฺปายาเลปเนน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ภวปจฺจยา ชาติฯ คณฺฑวิการโต คณฺฑเภโท วิย ชาติปจฺจยา ชรามรณํฯ ยสฺมา วา ปเนตฺถ อวิชฺชา อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติภาเวน สตฺเต อภิภวติ ปฏลํ วิย อกฺขีนิ ฯ ตทภิภูโต จ พาโล ปุนพฺภวิเกหิ สงฺขาเรหิ อตฺตานํ เวเฐติ โกสการกิมิ วิย โกสปฺปเทเสหิฯ สงฺขารปริคฺคหิตํ วิญฺญาณํ คตีสุ ปติฏฺฐํ ลภติ ปริณายกปริคฺคหิโต วิย ราชกุมาโร รชฺเชฯ อุปปตฺตินิมิตฺตปริกปฺปนโต วิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิยํ อเนกปฺปการํ นามรูปํ อภินิพฺพตฺเตติ มายากาโร วิย มายํฯ นามรูเป ปติฏฺฐิตํ สฬายตนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ สุภูมิยํ ปติฏฺฐิโต วนปฺปคุมฺโพ วิยฯ อายตนฆฏฺฏนโต ผสฺโส ชายติ อรณิสหิตาภิมนฺถนโต อคฺคิ วิยฯ ผสฺเสน ผุฏฺฐสฺส เวทนา ปาตุภวติ อคฺคินา ผุฏฺฐสฺส ทาโห วิยฯ เวทยมานสฺส ตณฺหา ปวฑฺฒติ โลณูทกํ ปิวโต ปิปาสา วิยฯ ตสิโต ภเวสุ อภิลาสํ กโรติ ปิปาสิโต วิย ปานีเยฯ ตทสฺสุปาทานํ, อุปาทาเนน ภวํ อุปาทิยติ อามิสโลเภน มจฺโฉ พฬิสํ วิยฯ ภเว สติ ชาติ โหติ พีเช สติ องฺกุโร วิยฯ ชาตสฺส อวสฺสํ ชรามรณํ อุปฺปนฺนสฺส รุกฺขสฺส ปตนํ วิยฯ ตสฺมา เอวํ อุปมาหิเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

[659] ยสฺมา จ ภควตา อตฺถโตปิ ธมฺมโตปิ เทสนโตปิ ปฏิเวธโตปิ คมฺภีรภาวํ สนฺธาย ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จา’’ติ (ที. นิ. 2.95; สํ. นิ. 2.60) วุตฺตํ, ตสฺมา คมฺภีรเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

ตตฺถ ยสฺมา น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาติํ วินา อญฺญโต โหติ, อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ เอวํ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺฐสฺส ทุรวโพธนียโต ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโรฯ ตถา ชาติยา ภวปจฺจย…เป.… สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโรฯ ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ อตฺถคมฺภีรนฺติ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถคมฺภีรตาฯ เหตุผลญฺหิ อตฺโถติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 720)ฯ

ยสฺมา ปน เยนากาเรน ยทวตฺถา จ อวิชฺชา เตสํ เตสํ สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส ทุรวโพธนียโต อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโรฯ ตถา สงฺขารานํ…เป.… ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโร, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ ธมฺมคมฺภีรนฺติ อยเมตฺถ ธมฺมคมฺภีรตาฯ เหตุโน หิ ธมฺโมติ นามํฯ ยถาห – ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 720)ฯ

ยสฺมา จสฺส เตน เตน การเณน ตถา ตถา ปวตฺเตตพฺพตฺตา เทสนาปิ คมฺภีรา, น ตตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต อญฺญํ ญาณํ ปติฏฺฐํ ลภติฯ ตถาเหตํ กตฺถจิ สุตฺเต อนุโลมโต, กตฺถจิ ปฏิโลมโต, กตฺถจิ อนุโลมปฏิโลมโต, กตฺถจิ เวมชฺฌโต ปฏฺฐาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา, กตฺถจิ ติสนฺธิจตุสงฺเขปํ, กตฺถจิ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปํ, กตฺถจิ เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํ เทสิตํ, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ เทสนาคมฺภีรนฺติ อยํ เทสนาคมฺภีรตาฯ

ยสฺมา เจตฺถ โย โส อวิชฺชาทีนํ สภาโว, เยน ปฏิวิทฺเธน อวิชฺชาทโย สมฺมา สลกฺขณโต ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส ทุปฺปริโยคาหตฺตา คมฺภีโร, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ ปฏิเวธคมฺภีรํฯ

ตถา เหตฺถ อวิชฺชาย อญฺญาณาทสฺสนสจฺจาสมฺปฏิเวธฏฺโฐ คมฺภีโร, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณายูหนสราควิราคฏฺโฐ, วิญฺญาณสฺส สุญฺญตอพฺยาปารอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺโฐ, นามรูปสฺส เอกุปฺปาทวินิพฺโภคาวินิพฺโภคนมนรุปฺปนฏฺโฐ, สฬายตนสฺส อธิปติโลกทฺวารเขตฺตวิสยิภาวฏฺโฐ, ผสฺสสฺส ผุสนสงฺฆฏฺฏนสงฺคติสนฺนิปาตฏฺโฐ , เวทนาย อารมฺมณรสานุภวนสุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาวนิชฺชีวเวทยิตฏฺโฐฯ ตณฺหาย อภินนฺทิตชฺโฌสานสริตาลตานทีตณฺหาสมุทฺททุปฺปูรฏฺโฐ, อุปาทานสฺส อาทานคฺคหณาภินิเวสปรามาสทุรติกฺกมฏฺโฐ, ภวสฺส อายูหนาภิสงฺขรณโยนิคติฐิตินิวาเสสุขิปนฏฺโฐ, ชาติยา ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ ปาตุภาวฏฺโฐ, ชรามรณสฺส ขยวยเภทวิปริณามฏฺโฐ คมฺภีโรติ อยเมตฺถ ปฏิเวธคมฺภีรตาฯ

[660] ยสฺมา ปเนตฺถ เอกตฺตนโย, นานตฺตนโย, อพฺยาปารนโย, เอวํธมฺมตานโยติ จตฺตาโร อตฺถนยา โหนฺติ, ตสฺมา นยเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ เอวํ พีชสฺส องฺกุราทิภาเวน รุกฺขภาวปฺปตฺติ วิย สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตนโย นามฯ ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน สนฺตานสฺส อนุปจฺเฉทาวโพธโต อุจฺเฉททิฏฺฐิํ ปชหติฯ มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคหณโต สสฺสตทิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อวิชฺชาทีนํ ปน ยถาสกํลกฺขณววตฺถานํ นานตฺตนโย นามฯ ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต นวนวานํ อุปฺปาททสฺสนโต สสฺสตทิฏฺฐิํ ปชหติฯ มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เอกสนฺตานปติตสฺส ภินฺนสนฺตานสฺเสว นานตฺตคฺคหณโต อุจฺเฉททิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อวิชฺชาย สงฺขารา มยา อุปฺปาเทตพฺพา, สงฺขารานํ วา วิญฺญาณํ อมฺเหหีติ เอวมาทิพฺยาปาราภาโว อพฺยาปารนโย นามฯ ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต การกสฺส อภาวาวโพธโต อตฺตทิฏฺฐิํ ปชหติฯ มิจฺฉา ปสฺสนฺโต โย อสติปิ พฺยาปาเร อวิชฺชาทีนํ สภาวนิยมสิทฺโธ เหตุภาโว, ตสฺส อคฺคหณโต อกิริยทิฏฺฐิํ อุปาทิยติฯ

อวิชฺชาทีหิ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ วิย, น อญฺเญสนฺติ อยํ เอวํธมฺมตานโย นามฯ ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต ผลาวโพธา อเหตุกทิฏฺฐิํ อกิริยทิฏฺฐิญฺจ ปชหติฯ

มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ ผลปฺปวตฺติํ อคฺคเหตฺวา ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺฐิญฺเจว นิยตวาทญฺจ อุปาทิยตีติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ,

สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา, วารณาอุปมาหิ จ;

คมฺภีรนยเภทา จ, วิญฺญาตพฺพํ ยถารหํฯ

[661] อิทญฺหิ อติคมฺภีรโต อคาธํฯ นานานยคหนโต ทุรติยานํฯ ญาณาสินา สมาธิปวรสิลายํ สุนิสิเตน,

ภวจกฺกมปทาเลตฺวา, อสนิวิจกฺกมิว นิจฺจนิมฺมถนํ;

สํสารภยมตีโต, น โกจิ สุปินนฺตเรปฺยตฺถิฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จฯ เอตสฺส จานนฺท, ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา กุลาคณฺฐิกชาตา มุญฺชปพฺพชภูตา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติ (มหาว. 95; สํ. นิ. 2.60)ฯ ตสฺมา อตฺตโน วา ปเรสํ วา หิตาย จ สุขาย จ ปฏิปนฺโน อวเสสกิจฺจานิ ปหาย,

คมฺภีเร ปจฺจยาการปฺปเภเท อิธ ปณฺฑิโต;

ยถา คาธํ ลเภเถวมนุยุญฺเช สทา สโตติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

ปญฺญาภาวนาธิกาเร

ปญฺญาภูมินิทฺเทโส นาม

สตฺตรสโม ปริจฺเฉโทฯ

18. ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทโส

นามรูปปริคฺคหกถา

[662] อิทานิ ยา ‘‘อิเมสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ญาณปริจยํ กตฺวา ‘สีลวิสุทฺธิ เจว จิตฺตวิสุทฺธิ จา’ติ ทฺเว มูลภูตา วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตพฺพา’’ติ วุตฺตาฯ ตตฺถ สีลวิสุทฺธิ นาม สุปริสุทฺธํ ปาติโมกฺขสํวราทิจตุพฺพิธํ สีลํ, ตญฺจ สีลนิทฺเทเส วิตฺถาริตเมวฯ จิตฺตวิสุทฺธิ นาม สอุปจารา อฏฺฐ สมาปตฺติโย, ตาปิ จิตฺตสีเสน วุตฺตสมาธินิทฺเทเส สพฺพากาเรน วิตฺถาริตา เอวฯ ตสฺมา ตา ตตฺถ วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปน ปญฺจ วิสุทฺธิโย สรีร’’นฺติ, ตตฺถ นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ นามฯ

[663] ตํ สมฺปาเทตุกาเมน สมถยานิเกน ตาว ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสสรูปารูปาวจรชฺฌานานํ อญฺญตรโต วุฏฺฐาย วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ, ตํสมฺปยุตฺตา จ ธมฺมา ลกฺขณรสาทิวเสน ปริคฺคเหตพฺพาฯ ปริคฺคเหตฺวา สพฺพมฺเปตํ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นมนฏฺเฐน นามนฺติ ววตฺถเปตพฺพํฯ

ตโต ยถา นาม ปุริโส อนฺโตเคเห สปฺปํ ทิสฺวา ตํ อนุพนฺธมาโน ตสฺส อาสยํ ปสฺสติ, เอวเมว อยมฺปิ โยคาวจโร ตํ นามํ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิทํ นามํ กิํ นิสฺสาย ปวตฺตตี’’ติ ปริเยสมาโน ตสฺส นิสฺสยํ หทยรูปํ ปสฺสติฯ ตโต หทยรูปสฺส นิสฺสยภูตานิ, ภูตนิสฺสิตานิ จ เสสุปาทายรูปานีติ รูปํ ปริคฺคณฺหาติฯ โส สพฺพมฺเปตํ รุปฺปนโต รูปนฺติ ววตฺถเปติฯ ตโต นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูปนฺติ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติฯ

[664] สุทฺธวิปสฺสนายานิโก ปน อยเมว วา สมถยานิโก จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานํ อญฺญตรมุขวเสน สงฺเขปโต วา วิตฺถารโต วา จตสฺโส ธาตุโย ปริคฺคณฺหาติฯ