กิํ ปเนตฺถ กสฺส ภวสฺส กถํ ปจฺจโย โหตีติ เจ?

รูปารูปภวานํ , อุปนิสฺสยปจฺจโย อุปาทานํ;

สหชาตาทีหิปิ ตํ, กามภวสฺสาติ วิญฺเญยฺยํฯ

รูปารูปภวานํ หิ, กามภวปริยาปนฺนสฺส จ กมฺมภเว กุสลกมฺมสฺเสว, อุปปตฺติภวสฺส เจตํ จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ กามภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตากุสลกมฺมภวสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจยปฺปเภเทหิ สหชาตาทีหิ ปจฺจโย โหติฯ วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวาติฯ

อยํ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

ภวปจฺจยาชาติอาทิวิตฺถารกถา

[651] ภวปจฺจยา ชาตีติอาทีสุ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย สจฺจนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ภโวติ ปเนตฺถ กมฺมภโวว อธิปฺเปโตฯ โส หิ ชาติยา ปจฺจโย, น อุปปตฺติภโวฯ โส จ ปน กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺเวธา ปจฺจโย โหตีติฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ภโว ชาติยา ปจฺจโยติ เจ? พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโตฯ พาหิรานํ หิ ชนกชนนีสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติฯ โส จ น อเหตุโก สพฺพทา จ สพฺเพสญฺจ อภาวโต, น กมฺมภวโต อญฺญเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อญฺญสฺส การณสฺส อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกวฯ กมฺมํ หิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสสสฺส เหตุฯ เตนาห ภควา ‘‘กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. 3.289)ฯ ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติฯ

ยสฺมา จ อสติ ชาติยา ชรามรณํ นาม, โสกาทโย วา ธมฺมา น โหนฺติฯ

ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว, ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺฐสฺส จ พาลชนสฺส ชรามรณาภิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อนภิสมฺพนฺธา วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติฯ ตสฺมา อยมฺปิ ชาติ ชรามรณสฺส เจว โสกาทีนญฺจ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพาฯ สา ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา เอกธาว ปจฺจโย โหตีติฯ

อยํ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติอาทีสุ วิตฺถารกถาฯ

ภวจกฺกกถา

[652] ยสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย อวสาเน วุตฺตา, ตสฺมา ยา สา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอวเมตสฺส ภวจกฺกสฺส อาทิมฺหิ วุตฺตา, สา,

โสกาทีหิ อวิชฺชา, สิทฺธา ภวจกฺกมวิทิตาทิมิทํ;

การกเวทกรหิตํ, ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญํฯ

สตตํ สมิตํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ

กถํ ปเนตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา, กถมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทิ, กถํ การกเวทกรหิตํ, กถํ ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญนฺติ เจ? เอตฺถ หิ โสกโทมนสฺสุปายาสา อวิชฺชาย อวิโยคิโน, ปริเทโว จ นาม มูฬฺหสฺสาติ เตสุ ตาว สิทฺเธสุ สิทฺธา โหติ อวิชฺชาฯ อปิจ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) วุตฺตํฯ อาสวสมุทยา เจเต โสกาทโย โหนฺติฯ

กถํ? วตฺถุกามวิโยเค ตาว โสโก กามาสวสมุทยา โหติฯ ยถาห –

‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติฯ (สุ. นิ. 773);

ยถา จาห – ‘‘กามโต ชายติ โสโก’’ติฯ (ธ. ป. 215)ฯ

สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺฐาสวสมุทยา โหนฺติฯ ยถาห –

‘‘ตสฺส ‘อหํ รูปํ มม รูป’นฺติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน รูปวิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ (สํ. นิ. 3.1)ฯ

ยถา จ ทิฏฺฐาสวสมุทยา, เอวํ ภวาสวสมุทยาปิฯ ยถาห –