ปริยาเยน ปน เยภุยฺเยน เอกสฺมิํ ภเว อตฺตคฺคาหปุพฺพงฺคโม สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวโส, ตโต ‘‘สสฺสโต อยํ อตฺตา’’ติ คณฺหโต อตฺตวิสุทฺธตฺถํ สีลพฺพตุปาทานํ, ‘‘อุจฺฉิชฺชตี’’ติ คณฺหโต ปรโลกนิรเปกฺขสฺส กามุปาทานนฺติ เอวํ ปฐมํ อตฺตวาทุปาทานํ, ตโต ทิฏฺฐิสีลพฺพตกามุปาทานานีติ อยเมเตสํ เอกสฺมิํ ภเว อุปฺปตฺติกฺกโมฯ

ทิฏฺฐุปาทานาทีนิ เจตฺถ ปฐมํ ปหียนฺติ โสตาปตฺติมคฺควชฺฌตฺตาฯ กามุปาทานํ ปจฺฉา, อรหตฺตมคฺควชฺฌตฺตาติ อยเมเตสํ ปหานกฺกโมฯ

มหาวิสยตฺตา ปน ปากฏตฺตา จ เอเตสุ กามุปาทานํ ปฐมํ เทสิตํฯ มหาวิสยํ หิ ตํ อฏฺฐจิตฺตสมฺปโยคา, อปฺปวิสยานิ อิตรานิ จตุจิตฺตสมฺปโยคา, เยภุยฺเยน จ อาลยรามตฺตา ปชาย ปากฏํ กามุปาทานํ, น อิตรานิฯ กามุปาทาน วา กามานํ สมธิคมตฺถํ โกตูหลมงฺคลาทิพหุโล โหติ, สาสฺส ทิฏฺฐีติ ตทนนฺตรํ ทิฏฺฐุปาทานํ, ตํ ปภิชฺชมานํ สีลพฺพตอตฺตวาทุปาทานวเสน ทุวิธํ โหติฯ ตสฺมิํ ทฺวเย โคกิริยํ กุกฺกุรกิริยํ วา ทิสฺวาปิ เวทิตพฺพโต โอฬาริกนฺติ สีลพฺพตุปาทานํ ปฐมํ เทสิตํฯ สุขุมตฺตา อนฺเต อตฺตวาทุปาทานนฺติ อยเมเตสํ เทสนากฺกโมฯ

ตณฺหา จ ปุริมสฺเสตฺถ, เอกธา โหติ ปจฺจโย;

สตฺตธา อฏฺฐธา วาปิ, โหติ เสสตฺตยสฺส สาฯ

เอตฺถ จ เอวํ เทสิเต อุปาทานจตุกฺเก ปุริมสฺส กามุปาทานสฺส กามตณฺหา อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ, ตณฺหาภินนฺทิเตสุ วิสเยสุ อุปฺปตฺติโตฯ เสสตฺตยสฺส ปน สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน สตฺตธา วา, อุปนิสฺสเยน สห อฏฺฐธา วาปิ ปจฺจโย โหติฯ ยทา จ สา อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ, ตทา อสหชาตาว โหตีติฯ

อยํ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

อุปาทานปจฺจยาภวปทวิตฺถารกถา

[646] อุปาทานปจฺจยา ภวปเท –

อตฺถโต ธมฺมโต เจว, สาตฺถโต เภทสงฺคหา;

ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจว, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ตตฺถ ภวตีติ ภโวฯ โส กมฺมภโว อุปปตฺติภโว จาติ ทุวิโธ โหติฯ ยถาห – ‘‘ภโว ทุวิเธน อตฺถิ กมฺมภโว, อตฺถิ อุปปตฺติภโว’’ติ (วิภ. 234)ฯ ตตฺถ กมฺมเมว ภโว กมฺมภโว, ตถา อุปปตฺติเยว ภโว อุปปตฺติภโวฯ เอตฺถ จ อุปปตฺติ ภวตีติ ภโวฯ กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา ‘‘สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท’’ติ (ธ. ป. 194) วุตฺโต, เอวํ ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ เวทิตพฺพนฺติฯ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[647] ธมฺมโต ปน กมฺมภโว ตาว สงฺเขปโต เจตนา เจว เจตนาสมฺปยุตฺตา จ อภิชฺฌาทโย กมฺมสงฺขาตา ธมฺมาฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตโม กมฺมภโว? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร (วิภ. 234) ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วา, อยํ วุจฺจติ กมฺมภโวฯ สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว’’ติ (วิภ. 234)ฯ เอตฺถ หิ ปุญฺญาภิสงฺขาโรติ เตรส เจตนาฯ อปุญฺญาภิสงฺขาโรติ ทฺวาทสฯ อาเนญฺชาภิสงฺขาโรติ จตสฺโส เจตนาฯ เอวํ ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วาติ เอเตน ตาสํเยว เจตนานํ มนฺทพหุวิปากตา วุตฺตาฯ สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมนฺติ อิมินา ปน เจตนาสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย วุตฺตาฯ

อุปปตฺติภโว ปน สงฺเขปโต กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา, ปเภทโต นววิโธ โหติฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตโม อุปปตฺติภโว? กามภโว รูปภโว อรูปภโว สญฺญาภโว อสญฺญาภโว เนวสญฺญานาสญฺญาภโว, เอกโวการภโว จตุโวการภโว ปญฺจโวการภโว, อยํ วุจฺจติ อุปปตฺติภโว’’ติ (วิภ. 234)ฯ ตตฺถ กามสงฺขาโต ภโว กามภโวฯ เอส นโย รูปารูปภเวสุฯ สญฺญาวตํ ภโว, สญฺญา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺญาภโวฯ วิปริยาเยน อสญฺญาภโวฯ โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวา สุขุมาย จ ภาวา เนวสญฺญา, นาสญฺญา อสฺมิํ ภเวติ เนวสญฺญานาสญฺญาภโวฯ เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว เอกโวการภโวฯ เอโก วา โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโวฯ เอส นโย จตุโวการปญฺจโวการภเวสุฯ ตตฺถ กามภโว ปญฺจ อุปาทิณฺณกฺขนฺธาฯ ตถา รูปภโวฯ

อรูปภโว จตฺตาโร , สญฺญาภโว ปญฺจฯ อสญฺญาภโว เอโก อุปาทิณฺณกฺขนฺโธฯ เนวสญฺญานาสญฺญาภโว จตฺตาโรฯ เอกโวการภวาทโย เอกจตุปญฺจกฺขนฺธา อุปาทิณฺณกฺขนฺเธหีติ เอวเมตฺถ ธมฺมโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[648] สาตฺถโตติ ยถา จ ภวนิทฺเทเส, ตเถว กามํ สงฺขารนิทฺเทเสปิ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยว วุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ ปุริเม อตีตกมฺมวเสน อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตา, อิเม ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวเสน อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตาติ ปุนวจนํ สาตฺถกเมว, ปุพฺเพ วา ‘‘ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา’’ติ (วิภ. 226) เอวมาทินา นเยน เจตนาว สงฺขาราติ วุตฺตาฯ อิธ ปน ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺม’’นฺติ (วิภ. 234) วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตาปิฯ ปุพฺเพ จ วิญฺญาณปจฺจยเมว กมฺมํ ‘‘สงฺขารา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ อสญฺญาภวนิพฺพตฺตกมฺปิฯ กิํ วา พหุนา, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺถ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยว กุสลากุสลา ธมฺมา วุตฺตาฯ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ อิธ ปน อุปปตฺติภวสฺสาปิ สงฺคหิตตฺตา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา วุตฺตาฯ ตสฺมา สพฺพถาปิ สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจนนฺติ เอวเมตฺถ สาตฺถโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[649] เภทสงฺคหาติ อุปาทานปจฺจยา ภวสฺส เภทโต เจว สงฺคหโต จฯ ยญฺหิ กามุปาทานปจฺจยา กามภวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ กรียติ, โส กมฺมภโวฯ ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ เอส นโย รูปารูปภเวสุฯ เอวํ กามุปาทานปจฺจยา ทฺเว กามภวา, ตทนฺโตคธา จ สญฺญาภวปญฺจโวการภวา, ทฺเว รูปภวา, ตทนฺโตคธา จ สญฺญาภวอสญฺญาภวเอกโวการภวปญฺจโวการภวา, ทฺเว อรูปภวา, ตทนฺโตคธา จ สญฺญาภวเนวสญฺญานาสญฺญาภวจตุโวการภวาติ สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวาฯ ยถา จ กามุปาทานปจฺจยา สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวาฯ ตถา เสสุปาทานปจฺจยาปีติ เอวํ อุปาทานปจฺจยา เภทโต สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ จตุวีสติ ภวาฯ

สงฺคหโต ปน กมฺมภวํ อุปปตฺติภวญฺจ เอกโต กตฺวา กามุปาทานปจฺจยา สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ เอโก กามภโวฯ ตถา รูปารูปภวาติ ตโย ภวาฯ ตถา เสสุปาทานปจฺจยา ปีติฯ เอวํ อุปาทานปจฺจยา สงฺคหโต สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ ทฺวาทส ภวาฯ

อปิจ อวิเสเสน อุปาทานปจฺจยา กามภวูปคํ กมฺมํ กมฺมภโวฯ ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ เอส นโย รูปารูปภเวสุฯ เอวํ อุปาทานปจฺจยา สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ ทฺเว กามภวา, ทฺเว รูปภวา, ทฺเว อรูปภวาติ อปเรน ปริยาเยน สงฺคหโต ฉ ภวาฯ กมฺมภวอุปปตฺติภวเภทํ วา อนุปคมฺม สทฺธิํ อนฺโตคเธหิ กามภวาทิวเสน ตโย ภวา โหนฺติฯ กามภวาทิเภทมฺปิ อนุปคมฺม กมฺมภวอุปปตฺติภววเสน ทฺเว ภวา โหนฺติฯ กมฺมุปปตฺติเภทญฺจาปิ อนุปคมฺม อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ภววเสน เอโกว ภโว โหตีติ เอวเมตฺถ อุปาทานปจฺจยสฺส ภวสฺส เภทสงฺคหาปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[650] ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจวาติ ยญฺเจตฺถ อุปาทานํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ อตฺโถฯ กิํ ปเนตฺถ กสฺส ปจฺจโย โหติ? ยํกิญฺจิ ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย โหติเยวฯ อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโนฯ โส อิทํ ยุตฺตํ อิทํ อยุตฺตนฺติ อวิจาเรตฺวา ยสฺส กสฺสจิ อุปาทานสฺส วเสน ยํกิญฺจิ ภวํ ปตฺเถตฺวา ยํกิญฺจิ กมฺมํ กโรติเยวฯ ตสฺมา ยเทกจฺเจ สีลพฺพตุปาทาเนน รูปารูปภวา น โหนฺตีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ สพฺเพน ปน สพฺโพ โหตีติ คเหตพฺพํฯ

เสยฺยถิทํ – อิเธกจฺโจ อนุสฺสววเสน วา ทิฏฺฐานุสาเรน วา ‘‘กามา นาเมเต มนุสฺสโลเก เจว ขตฺติยมหาสาลกุลาทีสุ, ฉ กามาวจรเทวโลเก จ สมิทฺธา’’ติ จินฺเตตฺวา เตสํ อธิคมตฺถํ อสทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ วญฺจิโต ‘‘อิมินา กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ มญฺญมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิปิ กโรติ, โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติฯ สนฺทิฏฺฐิเก วา ปน กาเม ปตฺถยมาโน ปฏิลทฺเธ จ โคปยมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิ กโรติ, โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติฯ ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโวฯ กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาภวปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ

อปโร ปน สทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ อุปพฺรูหิตญาโณ ‘‘อิมินา กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ มญฺญมาโน กามุปาทานวเสน กายสุจริตาทีนิ กโรติฯ โส สุจริตปาริปูริยา เทเวสุ วา มนุสฺเสสุ วา อุปปชฺชติฯ ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโวฯ กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาภวปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทสฺส สานฺโตคธสฺส กามภวสฺส ปจฺจโย โหติฯ

อปโร ‘‘รูปารูปภเวสุ ตโต สมิทฺธตรา กามา’’ติ สุตฺวา ปริกปฺเปตฺวา วา กามุปาทานวเสเนว รูปารูปสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติพเลน รูปารูปพฺรหฺมโลเก อุปปชฺชติฯ ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโวฯ กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญา-อสญฺญา-เนวสญฺญานาสญฺญา-เอก-จตุ-ปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ รูปารูปภวานมฺปิ ปจฺจโย โหติฯ

อปโร ‘‘อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺญตรสฺมิํ อุจฺฉินฺเน สุอุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ อุปาทาย ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโวฯ กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ ทิฏฺฐุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณมฺปิ กามรูปารูปภวานํ ปจฺจโย โหติฯ

อปโร ‘‘อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺญตรสฺมิํ สุขี โหติ วิคตปริฬาโห’’ติ อตฺตวาทุปาทาเนน ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโวฯ ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ อตฺตวาทุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหติฯ

อปโร ‘‘อิทํ สีลพฺพตํ นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺญตรสฺมิํ ปริปูเรนฺตสฺส สุขํ ปาริปูริํ คจฺฉตี’’ติ สีลพฺพตุปาทานวเสน ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโวฯ ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวฯ สญฺญาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ อิติ สีลพฺพตุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหติฯ เอวเมตฺถ ยํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

กิํ ปเนตฺถ กสฺส ภวสฺส กถํ ปจฺจโย โหตีติ เจ?

รูปารูปภวานํ , อุปนิสฺสยปจฺจโย อุปาทานํ;

สหชาตาทีหิปิ ตํ, กามภวสฺสาติ วิญฺเญยฺยํฯ

รูปารูปภวานํ หิ, กามภวปริยาปนฺนสฺส จ กมฺมภเว กุสลกมฺมสฺเสว, อุปปตฺติภวสฺส เจตํ จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ กามภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตากุสลกมฺมภวสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจยปฺปเภเทหิ สหชาตาทีหิ ปจฺจโย โหติฯ วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวาติฯ

อยํ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

ภวปจฺจยาชาติอาทิวิตฺถารกถา

[651] ภวปจฺจยา ชาตีติอาทีสุ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย สจฺจนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ภโวติ ปเนตฺถ กมฺมภโวว อธิปฺเปโตฯ โส หิ ชาติยา ปจฺจโย, น อุปปตฺติภโวฯ โส จ ปน กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺเวธา ปจฺจโย โหตีติฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ภโว ชาติยา ปจฺจโยติ เจ? พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโตฯ พาหิรานํ หิ ชนกชนนีสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติฯ โส จ น อเหตุโก สพฺพทา จ สพฺเพสญฺจ อภาวโต, น กมฺมภวโต อญฺญเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อญฺญสฺส การณสฺส อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกวฯ กมฺมํ หิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสสสฺส เหตุฯ เตนาห ภควา ‘‘กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. 3.289)ฯ ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติฯ

ยสฺมา จ อสติ ชาติยา ชรามรณํ นาม, โสกาทโย วา ธมฺมา น โหนฺติฯ