มโนสมฺผสฺสสฺส ปน ตานิ จ ธมฺมายตนญฺจ ตถา จ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว จาติ เอวํ พาหิรานิ ฉ ยถาสมฺภวเมตสฺส ปจฺจยตฺเต วิภาวเยติฯ

อยํ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

ผสฺสปจฺจยาเวทนาปทวิตฺถารกถา

[643] ผสฺสปจฺจยา เวทนาปเท –

ทฺวารโต เวทนา วุตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา;

สเฬว ตา ปเภเทน, เอกูนนวุตี มตาฯ

เอตสฺสปิ ปทสฺส วิภงฺเค ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาฯ โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ (วิภ. 231) เอวํ ทฺวารโต สเฬว เวทนา วุตฺตา, ตา ปน ปเภเทน เอกูนนวุติยา จิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตตฺตา เอกูนนวุติ มตาฯ

เวทนาสุ ปเนตาสุ, อิธ พาตฺติํส เวทนา;

วิปากจิตฺตยุตฺตาว, อธิปฺเปตาติ ภาสิตาฯ

อฏฺฐธา ตตฺถ ปญฺจนฺนํ, ปญฺจทฺวารมฺหิ ปจฺจโย;

เสสานํ เอกธา ผสฺโส, มโนทฺวาเรปิ โส ตถาฯ

ตตฺถ หิ ปญฺจทฺวาเร จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกานํ ปญฺจนฺนํ เวทนานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติฯ เสสานํ ปน เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ โส จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ

มโนทฺวาเรปิ โส ตถาติ มโนทฺวาเรปิ หิ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ โส สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต ผสฺโส ตเถว อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตานํ เตภูมกวิปากเวทนานมฺปิฯ

ยา ปน ตา มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตา กามาวจรเวทนา, ตาสํ มโนทฺวาราวชฺชนสมฺปยุตฺโต มโนสมฺผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหตีติฯ

อยํ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

เวทนาปจฺจยาตณฺหาปทวิตฺถารกถา

[644] เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปเท –

รูปตณฺหาทิเภเทน, ฉ ตณฺหา อิธ ทีปิตา;

เอเกกา ติวิธา ตตฺถ, ปวตฺตาการโต มตาฯ

อิมสฺมิํ หิ ปเท เสฏฺฐิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโตติ ปิติโต นามวเสน ปุตฺโต วิย ‘‘รูปตณฺหาฯ สทฺท… คนฺธ… รส… โผฏฺฐพฺพ… ธมฺมตณฺหา’’ติ (วิภ. 232) อารมฺมณโต นามวเสน วิภงฺเค ฉ ตณฺหา ทีปิตาฯ

ตาสุ ปน ตณฺหาสุ เอเกกา ตณฺหา ปวตฺติอาการโต กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา มตาฯ รูปตณฺหาเยว หิ ยทา จกฺขุสฺส อาปาถมาคตํ รูปารมฺมณํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยมานา ปวตฺตติ, ตทา กามตณฺหา นาม โหติฯ ยทา ตเทวารมฺมณํ ‘‘ธุวํ สสฺสต’’นฺติ ปวตฺตาย สสฺสตทิฏฺฐิยา สทฺธิํ ปวตฺตติ, ตทา ภวตณฺหา นาม โหติฯ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต หิ ราโค ภวตณฺหาติ วุจฺจติฯ ยทา ปน ตเทวารมฺมณํ ‘‘อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’’ติ ปวตฺตาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา สทฺธิํ ปวตฺตติ, ตทา วิภวตณฺหา นาม โหติฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต หิ ราโค วิภวตณฺหาติ วุจฺจติฯ เอส นโย สทฺทตณฺหาทีสุปีติฯ เอตา อฏฺฐารส ตณฺหา โหนฺติฯ

ตา อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธา อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํสฯ อิติ อตีตา ฉตฺติํส, อนาคตา ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนา ฉตฺติํสาติ อฏฺฐสตํ ตณฺหา โหนฺติฯ ตา ปุน สงฺเขปฺปมาณา รูปาทิอารมฺมณวเสน ฉ, กามตณฺหาทิวเสน วา ติสฺโสว ตณฺหา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ