เสยฺยถิทํ ฯ ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปญฺจโวการภเว ขนฺธตฺตยวตฺถุรูปสงฺขาตํ นามรูปํ ฉฏฺฐายตนสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยาทีหิ ปจฺจโย โหตีติฯ อิทเมตฺถ มุขมตฺตํฯ วุตฺตนยานุสาเรน ปน สกฺกา สพฺพํ โยเชตุนฺติ น เอตฺถ วิตฺถาโร ทสฺสิโตติฯ
อยํ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ
สฬายตนปจฺจยาผสฺสปทวิตฺถารกถา
[642] สฬายตนปจฺจยา ผสฺสปเท –
สเฬว ผสฺสา สงฺเขปา, จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย;
วิญฺญาณมิว พาตฺติํส, วิตฺถาเรน ภวนฺติ เตฯ
สงฺเขเปน หิ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนสมฺผสฺโสติ อิเม จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ เอว ผสฺสา ภวนฺติฯ วิตฺถาเรน ปน จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปญฺจ กุสลวิปากา, ปญฺจ อกุสลวิปากาติ ทส, เสสา พาวีสติ-โลกิยวิปากวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา จ พาวีสตีติ เอวํ สพฺเพปิ สงฺขารปจฺจยา วุตฺตวิญฺญาณมิว พาตฺติํส โหนฺติฯ
ยํ ปเนตสฺส พาตฺติํสวิธสฺสาปิ ผสฺสสฺส ปจฺจโย สฬายตนํ, ตตฺถ,
ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ, จกฺขาทิํ พาหิเรหิปิ;
สฬายตนมิจฺฉนฺติ, ฉหิ สทฺธิํ วิจกฺขณาฯ
ตตฺถ เย ตาว ‘‘อุปาทิณฺณกปวตฺติกถา อย’’นฺติ สกสนฺตติปริยาปนฺนเมว ปจฺจยํ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ ทีเปนฺติ, เต ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ (วิภ. 322) ปาฬิอนุสารโต อารุปฺเป ฉฏฺฐายตนญฺจ, อญฺญตฺถ สพฺพสงฺคหโต สฬายตนญฺจ ผสฺสสฺส ปจฺจโยติ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ จกฺขาทิํ สฬายตนนฺติ อิจฺฉนฺติฯ ตญฺหิ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติฯ
เย ปน ปจฺจยุปฺปนฺนเมว เอกสนฺตติปริยาปนฺนํ ทีเปนฺติ, ปจฺจยํ ปน ภินฺนสนฺตานมฺปิ, เต ยํ ยํ อายตนํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ, ตํ สพฺพมฺปิ ทีเปนฺตา พาหิรมฺปิ ปริคฺคเหตฺวา ตเทว ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ พาหิเรหิปิ รูปายตนาทีหิ สทฺธิํ สฬายตนนฺติ อิจฺฉนฺติฯ ตมฺปิ หิ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ เอเตสํ เอกเสเส กเต สฬายตนนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติฯ
เอตฺถาห – น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภติ, นาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา, อยญฺจ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ เอโกว วุตฺโต, โส กสฺมาติฯ ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ – สจฺจเมตํ, สพฺเพหิ เอโก, เอกมฺหา วา สพฺเพ น สมฺโภนฺติ, สมฺโภติ ปน อเนเกหิ เอโกฯ ยถา จกฺขุสมฺผสฺโส จกฺขายตนา รูปายตนา จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาตา มนายตนา อวเสสสมฺปยุตฺตธมฺมายตนา จาติ เอวํ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพํฯ ตสฺมา เอว หิ,
เอโกปเนกายตนปฺปภโว อิติ ทีปิโต;
ผสฺโสยํ เอกวจนนิทฺเทเสนีธ ตาทินาฯ
เอกวจนนิทฺเทเสนาติ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ อิมินา เอกวจนนิทฺเทเสน อเนเกหิ อายตเนหิ เอโก ผสฺโส โหตีติ ตาทินา ทีปิโตติ อตฺโถฯ อายตเนสุ ปน,
ฉธา ปญฺจ ตโต เอกํ, นวธา พาหิรานิ ฉ;
ยถาสมฺภวเมตสฺส, ปจฺจยตฺเต วิภาวเยฯ
ตตฺรายํ วิภาวนา – จกฺขายตนาทีนิ ตาว ปญฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทิเภทโต ปญฺจวิธสฺส ผสฺสสฺส นิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจยา โหนฺติฯ ตโต ปรํ เอกํ วิปากมนายตนํ อเนกเภทสฺส วิปากมโนสมฺผสฺสสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากาหารอินฺทฺริยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นวธา ปจฺจโย โหติฯ พาหิเรสุ ปน รูปายตนํ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหติฯ ตถา สทฺทายตนาทีนิ โสตสมฺผสฺสาทีนํฯ
มโนสมฺผสฺสสฺส ปน ตานิ จ ธมฺมายตนญฺจ ตถา จ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว จาติ เอวํ พาหิรานิ ฉ ยถาสมฺภวเมตสฺส ปจฺจยตฺเต วิภาวเยติฯ
อยํ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ
ผสฺสปจฺจยาเวทนาปทวิตฺถารกถา
[643] ผสฺสปจฺจยา เวทนาปเท –
ทฺวารโต เวทนา วุตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา;
สเฬว ตา ปเภเทน, เอกูนนวุตี มตาฯ
เอตสฺสปิ ปทสฺส วิภงฺเค ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาฯ โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ (วิภ. 231) เอวํ ทฺวารโต สเฬว เวทนา วุตฺตา, ตา ปน ปเภเทน เอกูนนวุติยา จิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตตฺตา เอกูนนวุติ มตาฯ
เวทนาสุ ปเนตาสุ, อิธ พาตฺติํส เวทนา;
วิปากจิตฺตยุตฺตาว, อธิปฺเปตาติ ภาสิตาฯ
อฏฺฐธา ตตฺถ ปญฺจนฺนํ, ปญฺจทฺวารมฺหิ ปจฺจโย;
เสสานํ เอกธา ผสฺโส, มโนทฺวาเรปิ โส ตถาฯ
ตตฺถ หิ ปญฺจทฺวาเร จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกานํ ปญฺจนฺนํ เวทนานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติฯ เสสานํ ปน เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ โส จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ
มโนทฺวาเรปิ โส ตถาติ มโนทฺวาเรปิ หิ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ โส สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต ผสฺโส ตเถว อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตานํ เตภูมกวิปากเวทนานมฺปิฯ
