กมฺมสมุฏฺฐานสฺสาปิ หิ ตสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานสฺเสว วิญฺญาณปจฺจยตา ปฏฺฐาเน อาคตาติฯ เอวํ ปจฺจยนยโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ
อยํ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ
นามรูปปจฺจยาสฬายตนปทวิตฺถารกถา
[641] นามรูปปจฺจยา สฬายตนปเท –
นามํ ขนฺธตฺตยํ รูปํ, ภูตวตฺถาทิกํ มตํ;
กเตกเสสํ ตํ ตสฺส, ตาทิสสฺเสว ปจฺจโยฯ
ยญฺเหตํ สฬายตนสฺเสว ปจฺจยภูตํ นามรูปํ, ตตฺถ นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, รูปํ ปน สสนฺตติปริยาปนฺนํ นิยมโต จตฺตาริ ภูตานิ ฉ วตฺถูนิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอวํ ภูตวตฺถาทิกํ มตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปน นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ เอวํ กเตกเสสํ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ เอวํ กเตกเสสสฺเสว สฬายตนสฺส ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา? ยสฺมา อารุปฺเป นามเมว ปจฺจโย, ตญฺจ ฉฏฺฐายตนสฺเสว น อญฺญสฺสฯ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตน’’นฺติ (วิภ. 322) หิ วิภงฺเค วุตฺตํฯ
ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย’’ติ? นามรูปภาเว ภาวโตฯ ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ โหติ, น อญฺญถาฯ สา ปนสฺส ตพฺภาวภาวิตา ปจฺจยนยสฺมิํ เยว อาวิภวิสฺสติฯ ตสฺมา,
ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต วา, โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย;
ยถา จ ปจฺจโย โหติ, ตถา เนยฺยํ วิภาวินาฯ
ตตฺรายมตฺถทีปนา –
นามเมว หิ อารุปฺเป, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;
ปจฺจโย สตฺตธา ฉธา, โหติ ตํ อวกํสโตฯ
กถํ? ปฏิสนฺธิยํ ตาว อวกํสโต สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ สตฺตธา นามํ ฉฏฺฐายตนสฺส ปจฺจโย โหติฯ
กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพฯ
ปวตฺเตปิ วิปากํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ, อิตรํ ปน อวกํสโต วุตฺตปฺปกาเรสุ ปจฺจเยสุ วิปากปจฺจยวชฺเชหิ ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพฯ
อญฺญสฺมิมฺปิ ภเว นามํ, ตเถว ปฏิสนฺธิยํ;
ฉฏฺฐสฺส อิตเรสํ ตํ, ฉหากาเรหิ ปจฺจโยฯ
อารุปฺปโต หิ อญฺญสฺมิมฺปิ ปญฺจโวการภเว ตํ วิปากนามํ หทยวตฺถุโน สหายํ หุตฺวา ฉฏฺฐสฺส มนายตนสฺส ยถา อารุปฺเป วุตฺตํ, ตเถว อวกํสโต สตฺตธา ปจฺจโย โหติฯ อิตเรสํ ปน ตํ ปญฺจนฺนํ จกฺขายตนาทีนํ จตุมหาภูตสหายํ หุตฺวา สหชาตนิสฺสยวิปากวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉหากาเรหิ ปจฺจโย โหติฯ กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพฯ
ปวตฺเตปิ ตถา โหติ, ปากํ ปากสฺส ปจฺจโย;
อปากํ อวิปากสฺส, ฉธา ฉฏฺฐสฺส ปจฺจโยฯ
ปวตฺเตปิ หิ ปญฺจโวการภเว ยถา ปฏิสนฺธิยํ, ตเถว วิปากนามํ วิปากสฺส ฉฏฺฐายตนสฺส อวกํสโต สตฺตธา ปจฺจโย โหติฯ อวิปากํ ปน อวิปากสฺส ฉฏฺฐสฺส อวกํสโตว ตโต วิปากปจฺจยํ อปเนตฺวา ฉธา ปจฺจโย โหติฯ วุตฺตนเยเนว ปเนตฺถ อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพฯ
ตตฺเถว เสสปญฺจนฺนํ, วิปากํ ปจฺจโย ภเว;
จตุธา อวิปากมฺปิ, เอวเมว ปกาสิตํฯ
ตตฺเถว หิ ปวตฺเต เสสานํ จกฺขายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกํ อิตรมฺปิ วิปากนามํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติฯ ยถา จ วิปากํ, อวิปากมฺปิ เอวเมว ปกาสิตํฯ ตสฺมา กุสลาทิเภทมฺปิ เตสํ จตุธา ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ
เอวํ ตาว นามเมว ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส ยสฺส อายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ยถา จ ปจฺจโย โหติ, ตถา เวทิตพฺพํฯ
รูปํ ปเนตฺถ อารุปฺเป, ภเว ภวติ ปจฺจโย;
น เอกายตนสฺสาปิ, ปญฺจกฺขนฺธภเว ปนฯ
รูปโต สนฺธิยํ วตฺถุ, ฉธา ฉฏฺฐสฺส ปจฺจโย;
ภูตานิ จตุธา โหนฺติ, ปญฺจนฺนํ อวิเสสโตฯ
รูปโต หิ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปํ ฉฏฺฐสฺส มนายตนสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ฉธา ปจฺจโย โหติฯ จตฺตาริ ปน ภูตานิ อวิเสสโต ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ ยํ ยํ อายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตสฺส วเสน ปญฺจนฺนมฺปิ จกฺขายตนาทีนํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติฯ
ติธา ชีวิตเมเตสํ, อาหาโร จ ปวตฺติยํ;
ตาเนว ฉธา ฉฏฺฐสฺส, วตฺถุ ตสฺเสว ปญฺจธาฯ
เอเตสํ ปน จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ อตฺถิ อวิคตอินฺทฺริยวเสน รูปชีวิตํ ติธา ปจฺจโย โหติฯ อาหาโร จ อตฺถิอวิคตาหารวเสน ติวิธา ปจฺจโย โหติ, โส จ โข เย สตฺตา อาหารูปชีวิโน, เตสํ อาหารานุคเต กาเย ปวตฺติยํเยว, โน ปฏิสนฺธิยํฯ ตานิ ปน ปญฺจ จกฺขายตนาทีนิ ฉฏฺฐสฺส จกฺขุ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณสงฺขาตสฺส มนายตนสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉหากาเรหิ ปจฺจยา โหนฺติ ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ ฐเปตฺวา ปน ปญฺจวิญฺญาณานิ ตสฺเสว อวเสสมนายตนสฺส วตฺถุรูปํ นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปญฺจธา ปจฺจโย โหติ ปวตฺเตเยว, โน ปฏิสนฺธิยํฯ เอวํ รูปเมว ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส ยสฺส อายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ยถา จ ปจฺจโย โหติ, ตถา เวทิตพฺพํฯ
นามรูปํ ปนุภยํ, โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย;
ยถา จ ตมฺปิ สพฺพตฺถ, วิญฺญาตพฺพํ วิภาวินาฯ
เสยฺยถิทํ ฯ ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปญฺจโวการภเว ขนฺธตฺตยวตฺถุรูปสงฺขาตํ นามรูปํ ฉฏฺฐายตนสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยาทีหิ ปจฺจโย โหตีติฯ อิทเมตฺถ มุขมตฺตํฯ วุตฺตนยานุสาเรน ปน สกฺกา สพฺพํ โยเชตุนฺติ น เอตฺถ วิตฺถาโร ทสฺสิโตติฯ
อยํ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ
สฬายตนปจฺจยาผสฺสปทวิตฺถารกถา
[642] สฬายตนปจฺจยา ผสฺสปเท –
สเฬว ผสฺสา สงฺเขปา, จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย;
วิญฺญาณมิว พาตฺติํส, วิตฺถาเรน ภวนฺติ เตฯ
สงฺเขเปน หิ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนสมฺผสฺโสติ อิเม จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ เอว ผสฺสา ภวนฺติฯ วิตฺถาเรน ปน จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปญฺจ กุสลวิปากา, ปญฺจ อกุสลวิปากาติ ทส, เสสา พาวีสติ-โลกิยวิปากวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา จ พาวีสตีติ เอวํ สพฺเพปิ สงฺขารปจฺจยา วุตฺตวิญฺญาณมิว พาตฺติํส โหนฺติฯ
ยํ ปเนตสฺส พาตฺติํสวิธสฺสาปิ ผสฺสสฺส ปจฺจโย สฬายตนํ, ตตฺถ,
ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ, จกฺขาทิํ พาหิเรหิปิ;
สฬายตนมิจฺฉนฺติ, ฉหิ สทฺธิํ วิจกฺขณาฯ
ตตฺถ เย ตาว ‘‘อุปาทิณฺณกปวตฺติกถา อย’’นฺติ สกสนฺตติปริยาปนฺนเมว ปจฺจยํ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ ทีเปนฺติ, เต ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ (วิภ. 322) ปาฬิอนุสารโต อารุปฺเป ฉฏฺฐายตนญฺจ, อญฺญตฺถ สพฺพสงฺคหโต สฬายตนญฺจ ผสฺสสฺส ปจฺจโยติ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ จกฺขาทิํ สฬายตนนฺติ อิจฺฉนฺติฯ ตญฺหิ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติฯ
