กมฺมสมุฏฺฐานสฺสาปิ หิ ตสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานสฺเสว วิญฺญาณปจฺจยตา ปฏฺฐาเน อาคตาติฯ เอวํ ปจฺจยนยโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

อยํ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

นามรูปปจฺจยาสฬายตนปทวิตฺถารกถา

[641] นามรูปปจฺจยา สฬายตนปเท –

นามํ ขนฺธตฺตยํ รูปํ, ภูตวตฺถาทิกํ มตํ;

กเตกเสสํ ตํ ตสฺส, ตาทิสสฺเสว ปจฺจโยฯ

ยญฺเหตํ สฬายตนสฺเสว ปจฺจยภูตํ นามรูปํ, ตตฺถ นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, รูปํ ปน สสนฺตติปริยาปนฺนํ นิยมโต จตฺตาริ ภูตานิ ฉ วตฺถูนิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอวํ ภูตวตฺถาทิกํ มตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปน นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ เอวํ กเตกเสสํ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ เอวํ กเตกเสสสฺเสว สฬายตนสฺส ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา? ยสฺมา อารุปฺเป นามเมว ปจฺจโย, ตญฺจ ฉฏฺฐายตนสฺเสว น อญฺญสฺสฯ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตน’’นฺติ (วิภ. 322) หิ วิภงฺเค วุตฺตํฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย’’ติ? นามรูปภาเว ภาวโตฯ ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ โหติ, น อญฺญถาฯ สา ปนสฺส ตพฺภาวภาวิตา ปจฺจยนยสฺมิํ เยว อาวิภวิสฺสติฯ ตสฺมา,

ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต วา, โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย;

ยถา จ ปจฺจโย โหติ, ตถา เนยฺยํ วิภาวินาฯ

ตตฺรายมตฺถทีปนา –

นามเมว หิ อารุปฺเป, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;

ปจฺจโย สตฺตธา ฉธา, โหติ ตํ อวกํสโตฯ

กถํ? ปฏิสนฺธิยํ ตาว อวกํสโต สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ สตฺตธา นามํ ฉฏฺฐายตนสฺส ปจฺจโย โหติฯ