ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ , วเสเนเต ภวาทิสุ;

วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาติฯ

อยํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

วิญฺญาณปจฺจยานามรูปปทวิตฺถารกถา

[638] วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปปเท –

วิภาคา นามรูปานํ, ภวาทีสุ ปวตฺติโต;

สงฺคหา ปจฺจยนยา, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

วิภาคา นามรูปานนฺติ เอตฺถ หิ นามนฺติ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต เวทนาทโย ตโย ขนฺธา, รูปนฺติ จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํฯ เตสํ วิภาโค ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโตเยวาติฯ เอวํ ตาเวตฺถ วิภาคา นามรูปานํ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ภวาทีสุ ปวตฺติโตติ เอตฺถ จ นามํ เอกํ สตฺตาวาสํ ฐเปตฺวา สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติเสสสตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติ, รูปํ ทฺวีสุ ภเวสุ, จตูสุ โยนีสุ, ปญฺจสุ คตีสุ, ปุริมาสุ จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, ปญฺจสุ สตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติฯ

เอวํ ปวตฺตมาเน จ เอตสฺมิํ นามรูเป ยสฺมา อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ อณฺฑชานญฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุกายทสกวเสน รูปโต ทฺเวสนฺตติสีสานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต วีสติ ธมฺมา, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตวีสติ ธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพาฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน เอกสนฺตติสีสโต นว รูปธมฺเม อปเนตฺวา จุทฺทสฯ สภาวกานํ ภาวทสกํ ปกฺขิปิตฺวา เตตฺติํส, เตสมฺปิ อคฺคหิตคฺคหเณน สนฺตติสีสทฺวยโต อฏฺฐารส รูปธมฺเม อปเนตฺวา ปนฺนรสฯ

ยสฺมา จ โอปปาติกสตฺเตสุ พฺรหฺมกายิกาทีนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ, ชีวิตินฺทฺริยนวกสฺส จ วเสน รูปโต จตฺตาริ สนฺตติสีสานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมา, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต พาจตฺตาลีส ธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพาฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน สนฺตติสีสตฺตยโต สตฺตวีสติ ธมฺเม อปเนตฺวา ปนฺนรสฯ

กามภเว ปน ยสฺมา เสสโอปปาติกานํ, สํเสทชานํ วา สภาวกปริปุณฺณายตนานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปโต สตฺต สนฺตติสีสานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต สตฺตติ ธมฺมา, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตสตฺตติ ธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพาฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน รูปสนฺตติสีสฉกฺกโต จตุปญฺญาส ธมฺเม อปเนตฺวา เอกูนวีสติฯ เอส อุกฺกํโสฯ อวกํเสน ปน ตํตํรูปสนฺตติสีสวิกลานํ ตสฺส ตสฺส วเสน หาเปตฺวา หาเปตฺวา สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ปฏิสนฺธิยํ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปสงฺขา เวทิตพฺพาฯ

อรูปีนํ ปน ตโยว อรูปิโน ขนฺธาฯ อสญฺญีนํ รูปโต ชีวิตินฺทฺริยนวกเมวาติฯ เอส ตาว ปฏิสนฺธิยํ นโยฯ

ปวตฺเต ปน สพฺพตฺถ รูปปฺปวตฺติเทเส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห ปวตฺตอุตุโต อุตุสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกํ ปาตุภวติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปน รูปํ น สมุฏฺฐาเปติฯ ตญฺหิ ยถา ปปาเต ปติตปุริโส ปรสฺส ปจฺจโย โหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ วตฺถุทุพฺพลตาย ทุพฺพลตฺตา รูปํ สมุฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปน อุทฺธํ ปฐมภวงฺคโต ปภุติ จิตฺตสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกํ, สทฺทปาตุภาวกาเล ปฏิสนฺธิกฺขณโต อุทฺธํ ปวตฺตอุตุโต เจว จิตฺตโต จ สทฺทนวกํ, เย ปน กพฬีการาหารูปชีวิโน คพฺภเสยฺยกสตฺตา, เตสํ,

‘‘ยญฺจสฺส ภุญฺชติ มาตา, อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ;

เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติฯ –

วจนโต มาตรา อชฺโฌหริตาหาเรน อนุคเต สรีเร, โอปปาติกานํ สพฺพปฐมํ อตฺตโน มุขคตํ เขฬํ อชฺโฌหรณกาเล อาหารสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกนฺติ อิทํ อาหารสมุฏฺฐานสฺส สุทฺธฏฺฐกสฺส, อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ อุกฺกํสโต ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสน ฉพฺพีสติวิธํ, ปุพฺเพ เอเกกจิตฺตกฺขเณ ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ วุตฺตํ กมฺมสมุฏฺฐานญฺจ สตฺตติวิธนฺติ ฉนฺนวุติวิธํ รูปํ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ สมาสโต นวนวุติ ธมฺมาฯ ยสฺมา วา สทฺโท อนิยโต กทาจิเทว ปาตุภาวโต, ตสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ อปเนตฺวา อิเม สตฺตนวุติ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ สพฺพสตฺตานํ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตสํ หิ สุตฺตานมฺปิ ปมตฺตานมฺปิ ขาทนฺตานมฺปิ ปิวนฺตานมฺปิ ทิวา จ รตฺติญฺจ เอเต วิญฺญาณปจฺจยา ปวตฺตนฺติฯ ตญฺจ เนสํ วิญฺญาณปจฺจยภาวํ ปรโต วณฺณยิสฺสามฯ

ยมฺปเนตเมตฺถ กมฺมชรูปํ, ตํ ภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ สพฺพปฐมํ ปติฏฺฐหนฺตมฺปิ ติสมุฏฺฐานิกรูเปน อนุปตฺถทฺธํ น สกฺโกติ สณฺฐาตุํ, นาปิ ติสมุฏฺฐานิกํ เตน อนุปตฺถทฺธํฯ อถ โข วาตพฺภาหตาปิ จตุทฺทิสา ววตฺถาปิตา นฬกลาปิโย วิย, อูมิเวคพฺภาหตาปิ มหาสมุทฺเท กตฺถจิ ลทฺธปติฏฺฐา ภินฺนวาหนิกา วิย จ อญฺญมญฺญุปตฺถทฺธาเนเวตานิ อปตมานานิ สณฺฐหิตฺวา เอกมฺปิ วสฺสํ ทฺเวปิ วสฺสานิ…เป.… วสฺสสตมฺปิ ยาว เตสํ สตฺตานํ อายุกฺขโย วา ปุญฺญกฺขโย วา, ตาว ปวตฺตนฺตีติฯ เอวํ ภวาทีสุ ปวตฺติโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[639] สงฺคหาติ เอตฺถ จ ยํ อารุปฺเป ปวตฺติปฏิสนฺธีสุ, ปญฺจโวการภเว จ ปวตฺติยํ วิญฺญาณปจฺจยา นามเมว, ยญฺจ อสญฺเญสุ สพฺพตฺถ, ปญฺจโวการภเว จ ปวตฺติยํ วิญฺญาณปจฺจยา รูปเมว, ยญฺจ ปญฺจโวการภเว สพฺพตฺถ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, ตํ สพฺพํ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ เอวํ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน สงฺคเหตฺวา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อสญฺเญสุ วิญฺญาณาภาวา อยุตฺตนฺติ เจ, นายุตฺตํฯ อิทมฺปิ,

นามรูปสฺส ยํ เหตุ, วิญฺญาณํ ตํ ทฺวิธา มตํ;

วิปากมวิปากญฺจ, ยุตฺตเมว ยโต อิทํฯ

ยญฺหิ นามรูปสฺส เหตุ วิญฺญาณํ, ตํ วิปากาวิปากเภทโต ทฺเวธา มตํฯ อิทญฺจ อสญฺญสตฺเตสุ กมฺมสมุฏฺฐานตฺตา ปญฺจโวการภเว ปวตฺตอภิสงฺขารวิญฺญาณปจฺจยา รูปํฯ ตถา ปญฺจโวกาเร ปวตฺติยํ กุสลาทิจิตฺตกฺขเณ กมฺมสมุฏฺฐานนฺติ ยุตฺตเมว อิทํฯ เอวํ สงฺคหโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

[640] ปจฺจยนยาติ เอตฺถ หิ,

นามสฺส ปากวิญฺญาณํ, นวธา โหติ ปจฺจโย;

วตฺถุรูปสฺส นวธา, เสสรูปสฺส อฏฺฐธาฯ

อภิสงฺขารวิญฺญาณํ, โหติ รูปสฺส เอกธา;

ตทญฺญํ ปน วิญฺญาณํ, ตสฺส ตสฺส ยถารหํฯ

ยญฺเหตํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติยํ วา วิปากสงฺขาตํ นามํ, ตสฺส รูปมิสฺสสฺส วา อมิสฺสสฺส วา ปฏิสนฺธิกํ วา อญฺญํ วา วิปากวิญฺญาณํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติฯ

วตฺถุรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากาหารินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติฯ ฐเปตฺวา ปน วตฺถุรูปํ เสสรูปสฺส อิเมสุ นวสุ อญฺญมญฺญปจฺจยํ อปเนตฺวา เสเสหิ อฏฺฐหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ

อภิสงฺขารวิญฺญาณํ ปน อสญฺญสตฺตรูปสฺส วา ปญฺจโวการภเว วา กมฺมชสฺส รูปสฺส สุตฺตนฺติกปริยายโต อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติฯ อวเสสํ ปฐมภวงฺคโต ปภุติ สพฺพมฺปิ วิญฺญาณํ ตสฺส ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วิตฺถารโต ปน ตสฺส ปจฺจยนเย ทสฺสิยมาเน สพฺพาปิ ปฏฺฐานกถา วิตฺถาเรตพฺพา โหตีติ น นํ อารภามฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปํ วิญฺญาณปจฺจยา โหตี’’ติ? สุตฺตโต ยุตฺติโต จฯ สุตฺเต หิ ‘‘จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา’’ติอาทินา (ธ. ส. ทุกมาติกา 62) นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิญฺญาณปจฺจยตา สิทฺธาฯ ยุตฺติโต ปน,

จิตฺตเชน หิ รูเปน, อิธ ทิฏฺเฐน สิชฺฌติ;

อทิฏฺฐสฺสาปิ รูปสฺส, วิญฺญาณํ ปจฺจโย อิติฯ

จิตฺเต หิ ปสนฺเน อปฺปสนฺเน วา ตทนุรูปานิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ ทิฏฺฐานิฯ ทิฏฺเฐน จ อทิฏฺฐสฺส อนุมานํ โหตีติ อิมินา อิธ ทิฏฺเฐน จิตฺตชรูเปน อทิฏฺฐสฺสาปิ ปฏิสนฺธิรูปสฺส วิญฺญาณํ ปจฺจโย โหตีติ ชานิตพฺพเมตํฯ

กมฺมสมุฏฺฐานสฺสาปิ หิ ตสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานสฺเสว วิญฺญาณปจฺจยตา ปฏฺฐาเน อาคตาติฯ เอวํ ปจฺจยนยโตเปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ

อยํ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

นามรูปปจฺจยาสฬายตนปทวิตฺถารกถา

[641] นามรูปปจฺจยา สฬายตนปเท –

นามํ ขนฺธตฺตยํ รูปํ, ภูตวตฺถาทิกํ มตํ;

กเตกเสสํ ตํ ตสฺส, ตาทิสสฺเสว ปจฺจโยฯ

ยญฺเหตํ สฬายตนสฺเสว ปจฺจยภูตํ นามรูปํ, ตตฺถ นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, รูปํ ปน สสนฺตติปริยาปนฺนํ นิยมโต จตฺตาริ ภูตานิ ฉ วตฺถูนิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอวํ ภูตวตฺถาทิกํ มตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปน นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนฺติ เอวํ กเตกเสสํ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ เอวํ กเตกเสสสฺเสว สฬายตนสฺส ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา? ยสฺมา อารุปฺเป นามเมว ปจฺจโย, ตญฺจ ฉฏฺฐายตนสฺเสว น อญฺญสฺสฯ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตน’’นฺติ (วิภ. 322) หิ วิภงฺเค วุตฺตํฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย’’ติ? นามรูปภาเว ภาวโตฯ ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ โหติ, น อญฺญถาฯ สา ปนสฺส ตพฺภาวภาวิตา ปจฺจยนยสฺมิํ เยว อาวิภวิสฺสติฯ ตสฺมา,

ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต วา, โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย;

ยถา จ ปจฺจโย โหติ, ตถา เนยฺยํ วิภาวินาฯ

ตตฺรายมตฺถทีปนา –

นามเมว หิ อารุปฺเป, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;

ปจฺจโย สตฺตธา ฉธา, โหติ ตํ อวกํสโตฯ

กถํ? ปฏิสนฺธิยํ ตาว อวกํสโต สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ สตฺตธา นามํ ฉฏฺฐายตนสฺส ปจฺจโย โหติฯ