‘‘ยถาปิ นาม ชจฺจนฺโธ, นโร อปริณายโก;

เอกทา ยาติ มคฺเคน, อุมฺมคฺเคนาปิ เอกทาฯ

‘‘สํสาเร สํสรํ พาโล, ตถา อปริณายโก;

กโรติ เอกทา ปุญฺญํ, อปุญฺญมปิ เอกทาฯ

‘‘ยทา จ ญตฺวา โส ธมฺมํ, สจฺจานิ อภิสเมสฺสติ;

ตทา อวิชฺชูปสมา, อุปสนฺโต จริสฺสตี’’ติฯ

อยํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

สงฺขารปจฺจยาวิญฺญาณปทวิตฺถารกถา

[620] สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณปเท – วิญฺญาณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณาทิ ฉพฺพิธํฯ ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตถา โสตฆานชิวฺหากอายวิญฺญาณานิฯ มโนวิญฺญาณํ กุสลากุสลวิปากา ทฺเว มโนธาตุโย, ติสฺโส อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย, อฏฺฐ สเหตุกานิ กามาวจรวิปากจิตฺตานิ, ปญฺจ รูปาวจรานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรานีติ พาวีสติวิธํ โหติฯ อิติ อิเมหิ ฉหิ วิญฺญาเณหิ สพฺพานิปิ พาตฺติํส โลกิยวิปากวิญฺญาณานิ สงฺคหิตานิ โหนฺติฯ โลกุตฺตรานิ ปน วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิฯ

ตตฺถ สิยา ‘‘กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ อิทํ วุตฺตปฺปการํ วิญฺญาณํ สงฺขารปจฺจยา โหตี’’ติ? อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโตฯ วิปากํ เหตํ, วิปากญฺจ น อุปจิตกมฺมาภาเว อุปฺปชฺชติฯ ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย สพฺเพสํ สพฺพวิปากานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น จ อุปฺปชฺชนฺตีติ ชานิตพฺพเมตํ สงฺขารปจฺจยา อิทํ วิญฺญาณํ โหตีติฯ

กตรสงฺขารปจฺจยา กตรํ วิญฺญาณนฺติ เจฯ กามาวจรปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา ตาว กุสลวิปากานิ ปญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ, มโนวิญฺญาเณ เอกา มโนธาตุ, ทฺเว มโนวิญฺญาณธาตุโย, อฏฺฐ กามาวจรมหาวิปากานีติ โสฬสฯ ยถาห –

‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ… โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายวิญฺญาณํ … วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติฯ โสมนสฺสสหคตา มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติฯ อุเปกฺขาสหคตา มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติฯ โสมนสฺสสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตาฯ โสมนสฺสสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรนฯ โสมนสฺสสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตาฯ โสมนสฺสสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรนฯ อุเปกฺขาสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตาฯ อุเปกฺขาสหคตา ญาณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรนฯ อุเปกฺขาสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตาฯ อุเปกฺขาสหคตา ญาณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรนา’’ติ (ธ. ส. 431, 498)ฯ

รูปาวจรปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา ปน ปญฺจ รูปาวจรวิปากานิฯ ยถาห –

‘‘ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ ปฐมํ ฌานํ…เป.… ปญฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ธ. ส. 499)ฯ เอวํ ปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา เอกวีสติวิธํ วิญฺญาณํ โหติฯ

อปุญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา ปน อกุสลวิปากานิ ปญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ, เอกา มโนธาตุ, เอกา มโนวิญฺญาณธาตูติ เอวํ สตฺตวิธํ วิญฺญาณํ โหติฯ ยถาห –

‘‘อกุสลสฺส กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ… โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายวิญฺญาณํ… วิปากา มโนธาตุ วิปากา มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหตี’’ติ (ธ. ส. 556)ฯ

อาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยา ปน จตฺตาริ อรูปวิปากานีติ เอวํ จตุพฺพิธํ วิญฺญาณํ โหติฯ ยถาห –

‘‘ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคตํ…เป.… วิญฺญาณญฺจา…เป.… อากิญฺจญฺญา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสหคตํ สุขสฺส จ ทุกฺขสฺส จ ปหานา จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ธ. ส. 501)ฯ

[621] เอวํ ยํ สงฺขารปจฺจยา ยํ วิญฺญาณํ โหติ, ตํ ญตฺวา อิทานิสฺส เอวํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา – สพฺพเมว หิ อิทํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺเวธา ปวตฺตติฯ ตตฺถ ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิ, ทฺเว มโนธาตุโย, โสมนสฺสสหคตา อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตูติ อิมานิ เตรส ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยญฺเญว ปวตฺตนฺติฯ เสสานิ เอกูนวีสติ ตีสุ ภเวสุ ยถานุรูปํ ปวตฺติยมฺปิ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺตนฺติฯ

กถํ? กุสลวิปากานิ ตาว จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ กุสลวิปาเกน อกุสลวิปาเกน วา นิพฺพตฺตสฺส ยถากฺกมํ ปริปากํ อุปคตินฺทฺริยสฺส จกฺขาทีนํ อาปาถคตํ อิฏฺฐํ อิฏฺฐมชฺฌตฺตํ วา รูปาทิอารมฺมณํ อารพฺภ จกฺขาทิปสาทํ นิสฺสาย ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนกิจฺจํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติฯ ตถา อกุสลวิปากานิ ปญฺจฯ เกวลญฺหิ เตสํ อนิฏฺฐํ อนิฏฺฐมชฺฌตฺตํ วา อารมฺมณํ โหติฯ อยเมว วิเสโสฯ ทสปิ เจตานิ นิยตทฺวารารมฺมณวตฺถุฏฺฐานานิ นิยตกิจฺจาเนว จ ภวนฺติฯ

ตโต กุสลวิปากานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรา กุสลวิปากา มโนธาตุ เตสํเยว อารมฺมณํ อารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา ปวตฺตติฯ ตถา อกุสลวิปากานํ อนนฺตรา อกุสลวิปากาฯ อิทญฺจ ปน ทฺวยํ อนิยตทฺวารารมฺมณํ นิยตวตฺถุฏฺฐานํ นิยตกิจฺจญฺจ โหติฯ

โสมนสฺสสหคตา ปน อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ กุสลวิปากมโนธาตุยา อนนฺตรา ตสฺสา เอว อารมฺมณํ อารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ กามาวจรสตฺตานํ เยภุยฺเยน โลภสมฺปยุตฺตชวนาวสาเน ภวงฺควีถิํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมเณ ตทารมฺมณวเสน จ สกิํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ปวตฺตตีติ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อภิธมฺมฏฺฐกถายํ ปน ตทารมฺมเณ ทฺเว จิตฺตวารา อาคตาฯ อิทํ ปน จิตฺตํ ตทารมฺมณนฺติ จ ปิฏฺฐิภวงฺคนฺติ จาติ ทฺเว นามานิ ลภติฯ อนิยตทฺวารารมฺมณํ นิยตวตฺถุกํ อนิยตฏฺฐานกิจฺจญฺจ โหตีติฯ เอวํ ตาว เตรส ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยญฺเญว ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ

เสเสสุ เอกูนวีสติยา น กิญฺจิ อตฺตโน อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตติฯ ปวตฺติยํ ปน กุสลากุสลวิปากา ตาว ทฺเว อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโย ปญฺจทฺวาเร กุสลากุสลวิปากมโนธาตูนํ อนนฺตรา สนฺตีรณกิจฺจํ, ฉสุ ทฺวาเรสุ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ตทารมฺมณกิจฺจํ, อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ จตฺตาริ กิจฺจานิ สาธยมานา นิยตวตฺถุกา อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺฐานกิจฺจา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ

อฏฺฐ กามาวจรสเหตุกจิตฺตานิ วุตฺตนเยเนว ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณกิจฺจํ, อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ ตีณิ กิจฺจานิ สาธยมานานิ นิยตวตฺถุกานิ อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺฐานกิจฺจานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ

ปญฺจ รูปาวจรานิ จตฺตาริ จ อารุปฺปานิ อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจญฺจาติ กิจฺจทฺวยํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติ ฯ เตสุ รูปาวจรานิ นิยตวตฺถารมฺมณานิ อนิยตฏฺฐานกิจฺจานิ, อิตรานิ นิยตวตฺถุกานิ นิยตารมฺมณานิ อนิยตฏฺฐานกิจฺจานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ เอวํ ตาว พาตฺติํสวิธมฺปิ วิญฺญาณํ ปวตฺติยํ สงฺขารปจฺจยา ปวตฺตติฯ ตตฺราสฺส เต เต สงฺขารา กมฺมปจฺจเยน จ อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจยา โหนฺติฯ

[622] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘เสเสสุ เอกูนวีสติยา น กิญฺจิ อตฺตโน อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตตี’’ติ, ตํ อติสํขิตฺตตฺตา ทุพฺพิชานํฯ เตนสฺส วิตฺถารนยทสฺสนตฺถํ วุจฺจติ – กติ ปฏิสนฺธิโย, กติ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, เกน กตฺถ ปฏิสนฺธิ โหติ, กิํ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณนฺติ?

อสญฺญปฏิสนฺธิยา สทฺธิํ วีสติ ปฏิสนฺธิโยฯ วุตฺตปฺปการาเนว เอกูนวีสติ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิฯ ตตฺถ อกุสลวิปากาย อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุยา อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ โหติฯ กุสลวิปากาย มนุสฺสโลเก ชจฺจนฺธชาติพธิรชาติอุมฺมตฺตกชาติเอฬมูคนปุํสกาทีนํฯ อฏฺฐหิ สเหตุกกามาวจรวิปาเกหิ กามาวจรเทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ ปุญฺญวนฺตานํ ปฏิสนฺธิ โหติฯ ปญฺจหิ รูปาวจรวิปาเกหิ รูปีพฺรหฺมโลเกฯ จตูหิ อรูปาวจรวิปาเกหิ อรูปโลเกติฯ

เยน จ ยตฺถ ปฏิสนฺธิ โหติ , สา เอว ตสฺส อนุรูปา ปฏิสนฺธิ นามฯ สงฺเขปโต ปน ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นวตฺตพฺพญฺจฯ อสญฺญา ปฏิสนฺธิ อนารมฺมณาติฯ

ตตฺถ วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนปฏิสนฺธีนํ อตีตเมว อารมฺมณํฯ ทสนฺนํ กามาวจรานํ อตีตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วาฯ เสสานํ นวตฺตพฺพเมวฯ เอวํ ตีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตมานา ปน ปฏิสนฺธิ ยสฺมา อตีตารมฺมณสฺส วา นวตฺตพฺพารมฺมณสฺส วา จุติจิตฺตสฺส อนนฺตรเมว ปวตฺตติฯ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ปน จุติจิตฺตํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ทฺวีสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ตีสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา สุคติทุคฺคติวเสน ปวตฺตนากาโร เวทิตพฺโพฯ

[623] เสยฺยถิทํ – กามาวจรสุคติยํ ตาว ฐิตสฺส ปาปกมฺมิโน ปุคฺคลสฺส ‘‘ตานิสฺส ตสฺมิํ สมเย โอลมฺพนฺตี’’ติอาทิวจนโต (ม. นิ. 3.248) มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ยถูปจิตํ ปาปกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย ชวนวีถิยา อนนฺตรํ ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวินามิตํ ทุคฺคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

อปรสฺส มรณสมเย วุตฺตปฺปการกมฺมวเสน นรกาทีสุ อคฺคิชาลวณฺณาทิกํ ทุคฺคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ตสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตํ อารมฺมณํ อารพฺภ เอกํ อาวชฺชนํ, มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานีติ ตีณิ วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํฯ เอตฺตาวตา เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติฯ อถสฺส อวเสสปญฺจจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมิญฺเญว อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

อปรสฺส มรณสมเย ปญฺจนฺนํ ทฺวารานํ อญฺญตรสฺมิํ ราคาทิเหตุภูตํ หีนมารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติฯ ตสฺส ยถากฺกเมน อุปฺปนฺเน โวฏฺฐพฺพนาวสาเน มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานิ จ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํฯ เอตฺตาวตา จ ทฺเว ภวงฺคานิ, อาวชฺชนํ, ทสฺสนํ, สมฺปฏิจฺฉนํ, สนฺตีรณํ, โวฏฺฐพฺพนํ, ปญฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานิ, เอกํ จุติจิตฺตนฺติ ปญฺจทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติฯ อถาวเสสเอกจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมิญฺเญว อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยมฺปิ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ เอส ตาว อตีตารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ทุคฺคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรฯ

[624] ทุคฺคติยํ ฐิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ตํ อนวชฺชกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉตีติ กณฺหปกฺเข สุกฺกปกฺขํ ฐเปตฺวา สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ อตีตารมฺมณาย ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย สุคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรฯ

[625] สุคติยํ ฐิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส ‘‘ตานิสฺส ตสฺมิํ สมเย โอลมฺพนฺตี’’ติอาทิวจนโต มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ยถูปจิตํ อนวชฺชกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ ตญฺจ โข อุปจิตกามาวจรานวชฺชกมฺมสฺเสวฯ อุปจิตมหคฺคตกมฺมสฺส ปน กมฺมนิมิตฺตเมว อาปาถมาคจฺฉติฯ ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ นิรุทฺเธ ตเมว อาปาถคตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวินามิตํ สุคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา วา นวตฺตพฺพารมฺมณา วา ปฏิสนฺธิฯ

อปรสฺส มรณสมเย กามาวจรอนวชฺชกมฺมวเสน มนุสฺสโลเก มาตุกุจฺฉิวณฺณสงฺขาตํ วา เทวโลเก อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขาทิวณฺณสงฺขาตํ วา สุคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ตสฺส ทุคฺคตินิมิตฺเต ทสฺสิตานุกฺกเมเนว จุติจิตฺตานนฺตรํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

อปรสฺส มรณสมเย ญาตกา ‘‘อยํ ตาต ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กรียติ จิตฺตํ ปสาเทหี’’ติ วตฺวา ปุปฺผทามปฏากาทิวเสน รูปารมฺมณํ วา, ธมฺมสฺสวนตูริยปูชาทิวเสน สทฺทารมฺมณํ วา, ธูมวาสคนฺธาทิวเสน คนฺธารมฺมณํ วา, ‘‘อิทํ ตาต สายสฺสุ ตวตฺถาย ทาตพฺพเทยฺยธมฺม’’นฺติ วตฺวา มธุผาณิตาทิวเสน รสารมฺมณํ วา, ‘‘อิทํ ตาต ผุสสฺสุ ตวตฺถาย ทาตพฺพเทยฺยธมฺม’’นฺติ วตฺวา จีนปฏฺฏโสมารปฏฺฏาทิวเสน โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ วา ปญฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺติ, ตสฺส ตสฺมิํ อาปาถคเต รูปาทิอารมฺมเณ ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺฐพฺพนาวสาเน มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานิ จ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ, ตทวสาเน ตสฺมิญฺเญว เอกจิตฺตกฺขณฏฺฐิติเก อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยมฺปิ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

[626] อปรสฺส ปน ปถวีกสิณชฺฌานาทิวเสน ปฏิลทฺธมหคฺคตสฺส สุคติยํ ฐิตสฺส มรณสมเย กามาวจรกุสลกมฺม-กมฺมนิมิตฺต-คตินิมิตฺตานํ วา อญฺญตรํ, ปถวีกสิณาทิกํ วา นิมิตฺตํ, มหคฺคตจิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, จกฺขุโสตานํ วา อญฺญตรสฺมิํ กุสลุปฺปตฺติเหตุภูตํ ปณีตมารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, ตสฺส ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺฐพฺพนาวสาเน มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปญฺจ ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ มหคฺคตคติกานํ ปน ตทารมฺมณํ นตฺถิ, ตสฺมา ชวนานนฺตรํเยว ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺสาวสาเน กามาวจรมหคฺคตสุคตีนํ อญฺญตรสุคติปริยาปนฺนํ ยถูปฏฺฐิเตสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ นวตฺตพฺพารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณานํ อญฺญตรารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ

เอเตนานุสาเรน อารุปฺปจุติยาปิ อนนฺตรา ปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ อยํ อตีตนวตฺตพฺพารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตนวตฺตพฺพปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรฯ

[627] ทุคฺคติยํ ฐิตสฺส ปน ปาปกมฺมิโน วุตฺตนเยเนว ตํ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเรฯ ปญฺจทฺวาเร วา ปน อกุสลุปฺปตฺติ เหตุภูตํ อารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, อถสฺส ยถากฺกเมน จุติจิตฺตาวสาเน ทุคฺคติปริยาปนฺนํ เตสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อยํ อตีตารมฺมณาย ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรติฯ เอตฺตาวตา เอกูนวีสติวิธสฺสาปิ วิญฺญาณสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ ทีปิตา โหติฯ

[628] ตยิทํ สพฺพมฺปิ เอวํ,

ปวตฺตมานํ สนฺธิมฺหิ, ทฺเวธา กมฺเมน วตฺตติ;

มิสฺสาทีหิ จ เภเทหิ, เภทสฺส ทุวิธาทิโกฯ

อิทญฺหิ เอกูนวีสติวิธมฺปิ วิปากวิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิมฺหิ ปวตฺตมานา ทฺเวธา กมฺเมน วตฺตติฯ ยถาสกญฺหิ เอกสฺส ชนกกมฺมํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.423)ฯ เอวํ วตฺตมานสฺส ปนสฺส มิสฺสาทีหิ เภเทหิ ทุวิธาทิโกปิ เภโท เวทิตพฺโพฯ

เสยฺยถิทํ – อิทญฺหิ ปฏิสนฺธิวเสน เอกธา ปวตฺตมานมฺปิ รูเปน สห มิสฺสามิสฺสเภทโต ทุวิธํฯ กามรูปารูปภวเภทโต ติวิธํฯ อณฺฑชชลาพุช-สํเสทช-โอปปาติกโยนิวเสน จตุพฺพิธํฯ คติวเสน ปญฺจวิธํฯ วิญฺญาณฏฺฐิติวเสน สตฺตวิธํฯ สตฺตาวาสวเสน อฏฺฐวิธํ โหติฯ

[629] ตตฺถ,

มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทา, สภาวํ ตตฺถ จ ทฺวิธา;

ทฺเว วา ตโย วา ทสกา, โอมโต อาทินา สหฯ

มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทาติ ยํ เหตํ เอตฺถ อญฺญตฺร อรูปภวา รูปมิสฺสํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ รูปภเว อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยสงฺขาเตน ภาเวน วินา อุปฺปตฺติโตฯ กามภเว อญฺญตฺร ชาติปณฺฑกปฏิสนฺธิยา ภาเวน สห อุปฺปตฺติโต ส-ภาวํ, อ-ภาวนฺติ ทุวิธํ โหติฯ

สภาวํ ตตฺถ จ ทฺวิธาติ ตตฺถาปิ จ ยํ ส-ภาวํ, ตํ อิตฺถิปุริสภาวานํ อญฺญตเรน สห อุปฺปตฺติโต ทุวิธเมว โหติฯ

ทฺเว วา ตโย วา ทสกา โอมโต อาทินา สหาติ ยํ เหตเมตฺถ ‘‘มิสฺสํ อมิสฺส’’นฺติ ทุเก อาทิภูตํ รูปมิสฺสํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ, เตน สห วตฺถุกายทสกวเสน ทฺเว วา, วตฺถุกายภาวทสกวเสน ตโย วา ทสกา โอมโต อุปฺปชฺชนฺติ, นตฺถิ อิโต ปรํ รูปปริหานีติฯ ตํ ปเนตํ เอวํ โอมกปริมาณํ อุปฺปชฺชมานํ อณฺฑชชลาพุชนามิกาสุ ทฺวีสุ โยนีสุ ชาติอุณฺณาย เอเกน อํสุนา อุทฺธฏสปฺปิมณฺฑปฺปมาณํ กลลนฺติ ลทฺธสงฺขํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ โยนีนํ คติวเสน สมฺภวเภโท เวทิตพฺโพฯ

[630] เอตาสุ หิ,

นิรเย ภุมฺมวชฺเชสุ, เทเวสุ จ น โยนิโย;

ติสฺโส ปุริมิกา โหนฺติ, จตสฺโสปิ คติตฺตเยฯ

ตตฺถ เทเวสุ จาติ จสทฺเทน ยถา นิรเย จ ภุมฺมวชฺเชสุ จ เทเวสุ, เอวํ นิชฺฌามตณฺหิกเปเตสุ จ ปุริมิกา ติสฺโส โยนิโย น สนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ โอปปาติกา เอว หิ เต โหนฺติฯ เสเส ปน ติรจฺฉานเปตฺติวิสยมนุสฺสสงฺขาเต คติตฺตเย ปุพฺเพ วชฺชิตภุมฺมเทเวสุ จ จตสฺโสปิ โยนิโย โหนฺติฯ ตตฺถ,

ติํส นว เจว รูปีสุ, สตฺตติ อุกฺกํสโตถ รูปานิ;

สํเสทุปปาตโยนิสุ, อถ วา อวกํสโต ติํสฯ

รูปีพฺรหฺเมสุ ตาว โอปปาติกโยนิเกสุ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ ชีวิตนวกสฺส จาติ จตุนฺนํ กลาปานํ วเสน ติํส จ นว จ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สห รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ รูปี พฺรหฺเม ปน ฐเปตฺวา อญฺเญสุ สํเสทชโอปปาติกโยนิเกสุ อุกฺกํสโต จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวตฺถุภาวทสกานํ วเสน สตฺตติ, ตานิ จ นิจฺจํ เทเวสุฯ ตตฺถ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา จตสฺโส จาปิ ธาตุโย จกฺขุปสาโท ชีวิตนฺติ อยํ ทสรูปปริมาโณ รูปปุญฺโช จกฺขุทสโก นามฯ

เอวํ เสสา เวทิตพฺพา ฯ อวกํสโต ปน ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ติํส รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุกฺกํสาวกํสานํ ปน อนฺตเร อนุรูปโต วิกปฺโป เวทิตพฺโพฯ

[631] เอวํ วิทิตฺวา ปุน,

ขนฺธารมฺมณคติเหตุ-เวทนาปีติวิตกฺกวิจาเรหิ;

เภทาเภทวิเสโส, จุติสนฺธีนํ ปริญฺเญยฺโยฯ

ยา เหสา มิสฺสามิสฺสโต ทุวิธา ปฏิสนฺธิ, ยา จสฺสา อตีตานนฺตรา จุติ, ตาสํ อิเมหิ ขนฺธาทีหิ เภทาเภทวิเสโส ญาตพฺโพติ อตฺโถฯ

กถํ? กทาจิ หิ จตุกฺขนฺธาย อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธาว อารมฺมณโตปิ อภินฺนา ปฏิสนฺธิ โหติฯ กทาจิ อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณาฯ อยํ ตาว อรูปภูมีสุเยว นโยฯ กทาจิ ปน จตุกฺขนฺธาย อรูปจุติยา อนนฺตรา ปญฺจกฺขนฺธา กามาวจรปฏิสนฺธิ ฯ กทาจิ ปญฺจกฺขนฺธาย กามาวจรจุติยา รูปาวจรจุติยา วา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธา อรูปปฏิสนฺธิฯ เอวํ อตีตารมฺมณาย จุติยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิฯ เอกจฺจสุคติจุติยา เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธิฯ อเหตุกจุติยา สเหตุกปฏิสนฺธิฯ ทุเหตุกจุติยา ติเหตุกปฏิสนฺธิฯ อุเปกฺขาสหคตจุติยา โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิฯ อปฺปีติกจุติยา สปฺปีติกปฏิสนฺธิฯ อวิตกฺกจุติยา สวิตกฺกปฏิสนฺธิฯ อวิจารจุติยา สวิจารปฏิสนฺธิฯ อวิตกฺกาวิจารจุติยา สวิตกฺกสวิจารปฏิสนฺธีติ ตสฺส ตสฺส วิปรีตโต จ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ

[632]

ลทฺธปจฺจยมิติ ธมฺมมตฺตเมตํ ภวนฺตรมุเปติ;

นาสฺส ตโต สงฺกนฺติ, น ตโต เหตุํ วินา โหติฯ

อิติ เหตํ ลทฺธปจฺจยํ รูปารูปธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ภวนฺตรมุเปตีติ วุจฺจติ, น สตฺโต, น ชีโวฯ ตสฺส จ นาปิ อตีตภวโต อิธ สงฺกนฺติ อตฺถิฯ นาปิ ตโต เหตุํ วินา อิธ ปาตุภาโวฯ ตยิทํ ปากเฏน มนุสฺสจุติปฏิสนฺธิกฺกเมน ปกาสยิสฺสามฯ

อตีตภวสฺมิํ หิ สรเสน อุปกฺกเมน วา สมาสนฺนมรณสฺส อสยฺหานํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคสนฺธิพนฺธนจฺเฉทกานํ มารณนฺติกเวทนาสตฺถานํ สนฺนิปาตํ อสหนฺตสฺส อาตเป ปกฺขิตฺตหริตตาลปณฺณมิว กเมน อุปสุสฺสมาเน สรีเร นิรุทฺเธสุ จกฺขาทีสุ อินฺทฺริเยสุ หทยวตฺถุมตฺเต ปติฏฺฐิเตสุ กายินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริเยสุ ตงฺขณาวเสสหทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ครุกสมาเสวิตาสนฺนปุพฺพกตานํ อญฺญตรํ ลทฺธาวเสสปจฺจยสงฺขารสงฺขาตํ กมฺมํ, ตทุปฏฺฐาปิตํ วา กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ วิสยํ อารพฺภ ปวตฺตติฯ ตเทวํ ปวตฺตมานํ ตณฺหาวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ตสฺมิํ วิสเย ตณฺหา นาเมติ, สหชาตสงฺขารา ขิปนฺติฯ ตํ สนฺตติวเสน ตณฺหาย นามิยมานํ สงฺขาเรหิ ขิปฺปมานํ โอริมตีรรุกฺขวินิพทฺธรชฺชุมาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกมโก วิย ปุริมญฺจ นิสฺสยํ ชหติ, อปรญฺจ กมฺมสมุฏฺฐาปิตํ นิสฺสยํ อสฺสาทยมานํ วา อนสฺสาทยมานํ วา อารมฺมณาทีหิเยว ปจฺจเยหิ ปวตฺตตีติฯ

เอตฺถ จ ปุริมํ จวนโต จุติฯ ปจฺฉิมํ ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ ฯ ตเทตํ นาปิ ปุริมภวา อิธาคตํ, นาปิ ตโต กมฺมสงฺขารนติวิสยาทิเหตุํ วินา ปาตุภูตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[633]

สิยุํ นิทสฺสนาเนตฺถ, ปฏิโฆสาทิกา อถ;

สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา นาปิ นานตาฯ

เอตฺถ เจตสฺส วิญฺญาณสฺส ปุริมภวโต อิธ อนาคมเน, อตีตภวปริยาปนฺนเหตูติ จ อุปฺปาเท ปฏิโฆส-ปทีป-มุทฺทา-ปฏิพิมฺพปฺปการา ธมฺมา นิทสฺสนานิ สิยุํฯ ยถา หิ ปฏิโฆส-ปทีป-มุทฺทา-ฉายา สทฺทาทิเหตุกา โหนฺติ อญฺญตฺร อคนฺตฺวา เอวเมวํ อิทํ จิตฺตํฯ

เอตฺถ จ สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ เอกตา นาปิ นานตาฯ ยทิ หิ สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺตเมกตา ภเวยฺย, น ขีรโต ทธิ สมฺภูตํ สิยาฯ อถาปิ เอกนฺตนานตา ภเวยฺย, น ขีรสฺสาธีโน ทธิ สิยาฯ เอส นโย สพฺพเหตุเหตุสมุปฺปนฺเนสุฯ

เอวญฺจ สติ สพฺพโลกโวหารโลโป สิยา, โส จ อนิฏฺโฐฯ ตสฺมา เอตฺถ น เอกนฺตเมกตา วา นานตา วา อุปคนฺตพฺพาติฯ

[634] เอตฺถาห – นนุ เอวํ อสงฺกนฺติปาตุภาเว สติ เย อิมสฺมิํ มนุสฺสตฺตภาเว ขนฺธา, เตสํ นิรุทฺธตฺตา, ผลปจฺจยสฺส จ กมฺมสฺส ตตฺถ อคมนโต อญฺญสฺส อญฺญโต จ ตํ ผลํ สิยา, อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา, ตสฺมา น สุนฺทรมิทํ วิธานนฺติฯ ตตฺริทํ วุจฺจติ –

สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ, นาญฺญสฺส น จ อญฺญโต;

พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโกฯ

เอกสนฺตานสฺมิํ หิ ผลํ อุปฺปชฺชมานํ ตตฺถ เอกนฺตเอกตฺตนานตฺตานํ ปฏิสิทฺธตฺตา อญฺญสฺสาติ วา อญฺญโตติ วา น โหติฯ เอตสฺส จ ปนตฺถสฺส พีชานํ อภิสงฺขาโร สาธโกฯ อมฺพพีชาทีนํ หิ อภิสงฺขาเรสุ กเตสุ ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน ลทฺธปจฺจโย กาลนฺตเร ผลวิเสโส อุปฺปชฺชมาโน น อญฺญพีชานํ, นาปิ อญฺญาภิสงฺขารปจฺจยา อุปฺปชฺชติ , น จ ตานิ พีชานิ, เต อภิสงฺขารา วา ผลฏฺฐานํ ปาปุณนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ วิชฺชาสิปฺโปสธาทีหิ จาปิ พาลสรีเร อุปยุตฺเตหิ กาลนฺตเร วุฑฺฒสรีราทีสุ ผลเทหิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา’’ติ, ตตฺถ,

ผลสฺสุปฺปตฺติยา เอว, สิทฺธา ภุญฺชกสมฺมุติ;

ผลุปฺปาเทน รุกฺขสฺส, ยถา ผลติ สมฺมุติฯ

ยถา หิ รุกฺขสงฺขาตานํ ธมฺมานํ เอกเทสภูตสฺส รุกฺขผลสฺส อุปฺปตฺติยา เอว รุกฺโข ผลตีติ วา ผลิโตติ วา วุจฺจติ, ตถา เทวมนุสฺสสงฺขาตานํ ขนฺธานํ เอกเทสภูตสฺส อุปโภคสงฺขาตสฺส สุขทุกฺขผลสฺส อุปฺปาเทเนว เทโว, มนุสฺโส วา อุปภุญฺชตีติ วา, สุขิโต, ทุกฺขิโตติ วา วุจฺจติฯ ตสฺมา น เอตฺถ อญฺเญน อุปภุญฺชเกน นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติฯ

[635] โยปิ วเทยฺย ‘‘เอวํ สนฺเตปิ เอเต สงฺขารา วิชฺชมานา วา ผลสฺส ปจฺจยา สิยุํ, อวิชฺชมานา วา, ยทิ จ วิชฺชมานา ปวตฺติกฺขเณเยว เนสํ วิปาเกน ภวิตพฺพํ, อถ อวิชฺชมานา ปวตฺติโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ นิจฺจํ ผลาวหา สิยุ’’นฺติ, โส เอวํ วตฺตพฺโพ –

กตตฺตา ปจฺจยา เอเต, น จ นิจฺจํ ผลาวหา;

ปาฏิโภคาทิกํ ตตฺถ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํฯ

กตตฺตาเยว หิ สงฺขารา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น วิชฺชมานตฺตา, อวิชฺชมานตฺตา วาฯ ยถาห – ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทิ (ธ. ส. 431)ฯ ยถารหสฺส จ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา หุตฺวา น ปุน ผลาวหา โหนฺติ วิปากตฺตาฯ เอตสฺส จตฺถสฺส วิภาวเน อิทํ ปาฏิโภคาทิกํ นิทสฺสนํ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ โลเก โย กสฺสจิ อตฺถสฺส นิยฺยาตนตฺถํ ปาฏิโภโค โหติ, ภณฺฑํ วา กิณาติ, อิณํ วา คณฺหาติ, ตสฺส ตํ กิริยากรณมตฺตเมว ตทตฺถนิยฺยาตนาทิมฺหิ ปจฺจโย โหติ, น กิริยาย วิชฺชมานตฺตํ, อวิชฺชมานตฺตํ วา, น จ ตทตฺถนิยฺยาตนาทิโต ปรมฺปิ ธารโกว โหติฯ กสฺมา? นิยฺยาตนาทีนํ กตตฺตาฯ เอวํ กตตฺตาว สงฺขาราปิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น จ ยถารหํ ผลทานโต ปรมฺปิ ผลาวหา โหนฺตีติฯ เอตฺตาวตา มิสฺสามิสฺสวเสน ทฺเวธาปิ วตฺตมานสฺส ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส สงฺขารปจฺจยา ปวตฺติ ทีปิตา โหติฯ

[636] อิทานิ สพฺเพสฺเวว เตสุ พาตฺติํสวิปากวิญฺญาเณสุ สมฺโมหวิฆาตตฺถํ,

ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ, วเสเนเต ภวาทิสุ;

วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาฯ

ตตฺถ ตโย ภวา, จตสฺโส โยนิโย, ปญฺจ คติโย, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, นว สตฺตาวาสาติ เอเต ภวาทโย นามฯ เอเตสุ ภวาทีสุ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ เอเต เยสํ วิปากวิญฺญาณานํ ปจฺจยา, ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา วิชานิตพฺพาติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ปุญฺญาภิสงฺขาเร ตาว กามาวจรอฏฺฐเจตนาเภโท ปุญฺญาภิสงฺขาโร อวิเสเสน กามภเว สุคติยํ นวนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ปฏิสนฺธิยํ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺเวธา ปจฺจโยฯ รูปาวจรปญฺจกุสลเจตนาเภโท ปุญฺญาภิสงฺขาโร รูปภเว ปฏิสนฺธิยํ เอว ปญฺจนฺนํฯ

วุตฺตปฺปเภทกามาวจโร ปน กามภเว สุคติยํ อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิญฺญาณธาตุวชฺชานํ สตฺตนฺนํ ปริตฺตวิปากวิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ทฺเวธา ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ สฺเวว รูปภเว ปญฺจนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ กามภเว ปน ทุคฺคติยํ อฏฺฐนฺนมฺปิ ปริตฺตวิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ ตตฺถ นิรเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นรกจาริกาทีสุ อิฏฺฐารมฺมณสมาโยเค โส ปจฺจโย โหติ, ติรจฺฉาเนสุ ปน เปตมหิทฺธิเกสุ จ อิฏฺฐารมฺมณํ ลพฺภติเยวฯ

สฺเวว กามภเว สุคติยํ โสฬสนฺนมฺปิ กุสลวิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจฯ อวิเสเสน ปน ปุญฺญาภิสงฺขาโร รูปภเว ทสนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจฯ

ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโท อปุญฺญาภิสงฺขาโร กามภเว ทุคฺคติยํ เอกสฺส วิญฺญาณสฺส ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเตฯ ฉนฺนํ ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ สตฺตนฺนมฺปิ อกุสลวิปากวิญฺญาณานํ ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจฯ

กามภเว ปน สุคติยํ เตสํเยว สตฺตนฺนํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ รูปภเว จตุนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ โส จ โข กามาวจเร อนิฏฺฐรูปทสฺสนสทฺทสวนวเสน, พฺรหฺมโลเก ปน อนิฏฺฐรูปาทโย นาม นตฺถิฯ ตถา กามาวจรเทวโลเกปิฯ

อาเนญฺชาภิสงฺขาโร อรูปภเว จตุนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยญฺจฯ

เอวํ ตาว ภเวสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ วเสน เอเต สงฺขารา เยสํ ปจฺจยา, ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา วิชานิตพฺพาฯ เอเตเนว นเยน โยนิอาทีสุปิ เวทิตพฺพาฯ

[637] ตตฺริทํ อาทิโต ปฏฺฐาย มุขมตฺตปกาสนํ – อิเมสุ หิ สงฺขาเรสุ ยสฺมา ปุญฺญาภิสงฺขาโร ตาว ทฺวีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ ชเนติฯ ตถา อณฺฑชาทีสุ จตูสุ โยนีสุ, เทวมนุสฺสสงฺขาตาสุ ทฺวีสุ คตีสุ, นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีนานตฺตกายเอกตฺตสญฺญี-เอกตฺตกายนานตฺตสญฺญี-เอกตฺตกายเอกตฺตสญฺญีสงฺขาตาสุ จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุฯ อสญฺญสตฺตาวาเส ปเนส รูปมตฺตเมวาภิสงฺขโรตีติ จตูสุเยว สตฺตาวาเสสุ จ ปฏิสนฺธิํ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ ชเนติฯ ตสฺมา เอส เอเตสุ ทฺวีสุ ภเวสุ, จตูสุ โยนีสุ, ทฺวีสุ คตีสุ, จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, จตูสุ สตฺตาวาเสสุ จ เอกวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จฯ

อปุญฺญาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมิํเยว กามภเว จตูสุ โยนีสุ, อวเสสาสุ ตีสุ คตีสุ , นานตฺตกายเอกตฺตสญฺญีสงฺขาตาย เอกิสฺสา วิญฺญาณฏฺฐิติยา, ตาทิเสเยว จ เอกสฺมิํ สตฺตาวาเส ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมิํ ภเว, จตูสุ โยนีสุ, ตีสุ คตีสุ, เอกิสฺสา วิญฺญาณฏฺฐิติยา, เอกมฺหิ จ สตฺตาวาเส สตฺตนฺนํ วิปากวิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จฯ

อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมิํเยว อรูปภเว, เอกิสฺสา โอปปาติกโยนิยา, เอกิสฺสา เทวคติยา, อากาสานญฺจายตนาทิกาสุ ตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, อากาสานญฺจายตนาทิเกสุ จ จตูสุ สตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมิํ ภเว, เอกิสฺสา โยนิยา, เอกิสฺสา คติยา, ตีสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, จตูสุ สตฺตาวาเสสุ จตุนฺนํ วิญฺญาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จาติฯ เอวํ,

ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ , วเสเนเต ภวาทิสุ;

วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสญฺจ ปจฺจยาติฯ

อยํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ ปทสฺมิํ วิตฺถารกถาฯ

วิญฺญาณปจฺจยานามรูปปทวิตฺถารกถา

[638] วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปปเท –

วิภาคา นามรูปานํ, ภวาทีสุ ปวตฺติโต;

สงฺคหา ปจฺจยนยา, วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

วิภาคา นามรูปานนฺติ เอตฺถ หิ นามนฺติ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต เวทนาทโย ตโย ขนฺธา, รูปนฺติ จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํฯ เตสํ วิภาโค ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโตเยวาติฯ เอวํ ตาเวตฺถ วิภาคา นามรูปานํ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

ภวาทีสุ ปวตฺติโตติ เอตฺถ จ นามํ เอกํ สตฺตาวาสํ ฐเปตฺวา สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติเสสสตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติ, รูปํ ทฺวีสุ ภเวสุ, จตูสุ โยนีสุ, ปญฺจสุ คตีสุ, ปุริมาสุ จตูสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, ปญฺจสุ สตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติฯ

เอวํ ปวตฺตมาเน จ เอตสฺมิํ นามรูเป ยสฺมา อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ อณฺฑชานญฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุกายทสกวเสน รูปโต ทฺเวสนฺตติสีสานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต วีสติ ธมฺมา, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตวีสติ ธมฺมา วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพาฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน เอกสนฺตติสีสโต นว รูปธมฺเม อปเนตฺวา จุทฺทสฯ สภาวกานํ ภาวทสกํ ปกฺขิปิตฺวา เตตฺติํส, เตสมฺปิ อคฺคหิตคฺคหเณน สนฺตติสีสทฺวยโต อฏฺฐารส รูปธมฺเม อปเนตฺวา ปนฺนรสฯ