อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขารปทวิตฺถารกถา

[616] เอวมิเมสุ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อยํ อวิชฺชา,

ปจฺจโย โหติ ปุญฺญานํ, ทุวิธาเนกธา ปน;

ปเรสํ ปจฺฉิมานํ สา, เอกธา ปจฺจโย มตาติฯ

ตตฺถ ปุญฺญานํ ทุวิธาติ อารมฺมณปจฺจเยน จ อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺเวธา ปจฺจโย โหติฯ สา หิ อวิชฺชํ ขยโต วยโต สมฺมสนกาเล กามาวจรานํ ปุญฺญาภิสงฺขารานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ อภิญฺญาจิตฺเตน สโมหจิตฺตํ ชานนกาเล รูปาวจรานํฯ อวิชฺชาสมติกฺกมตฺถาย ปน ทานาทีนิ เจว กามาวจรปุญฺญกิริยวตฺถูนิ ปูเรนฺตสฺส, รูปาวจรชฺฌานานิ จ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ ตถา อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตฺตา กามภวรูปภวสมฺปตฺติโย ปตฺเถตฺวา ตาเนว ปุญฺญานิ กโรนฺตสฺสฯ

อเนกธา ปน ปเรสนฺติ อปุญฺญาภิสงฺขารานํ อเนกธา ปจฺจโย โหติฯ กถํ? เอสา หิ อวิชฺชํ อารพฺภ ราคาทีนํ อุปฺปชฺชนกาเล อารมฺมณปจฺจเยน, ครุํกตฺวา อสฺสาทนกาเล อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเยหิ, อวิชฺชาสมฺมูฬฺหสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน, ทุติยชวนาทีนํ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ, ยํกิญฺจิ อกุสลํ กโรนฺตสฺส เหตุ สหชาต อญฺญมญฺญ นิสฺสย สมฺปยุตฺต อตฺถิ อวิคตปจฺจเยหีติ อเนกธา ปจฺจโย โหติฯ

ปจฺฉิมานํ สา เอกธา ปจฺจโย มตาติ อาเนญฺชาภิสงฺขารานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว เอกธา ปจฺจโย มตาฯ โส ปนสฺสา อุปนิสฺสยภาโว ปุญฺญาภิสงฺขาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

[617] เอตฺถาห – กิํ ปนายเมกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, อุทาหุ อญฺเญปิ ปจฺจยา สนฺตีติ? กิํ ปเนตฺถ, ยทิ ตาว เอกาว, เอกการณวาโท อาปชฺชติฯ อถญฺเญปิ สนฺติ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอกการณนิทฺเทโส นุปปชฺชตีติ? น นุปปชฺชติฯ กสฺมา? ยสฺมา –

เอกํ น เอกโต อิธ, นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ;

ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-เหตุผลทีปเน อตฺโถฯ